Azerbaycanda Egitim ve KüLtür
Azerbaycan Türklerinde eрitim hayatının diger Türk topluluklarına kıyasla son derece gelismis oldugu görülür.
Azerbaycan'ın Türklesme devri olan 11. asırdan itibaren takip ettigi egitim sistemi Türk-İslam Aleminin klasik mektep ve medrese sistemi idi. Ne varki, Azerbaycan Türklerinin tarihinin dramatik siyasi gelismelerle dolu olması yüzünden egitim sisteminde bir devamlılık olamamstır.
1828 Türkmençay Antlasması ile Azerbaycan Türklerinin egitim hayatı yeni bir safhaya girmistir. Güney Azerbaycan’da ki Türkler tamamen İran’ın Ahundlarının eline düserken Kuzey Azerbaycan Türkleri’de Ruslastırma ve Hiristyanlastırma mekanizmasэ haline gelen Rus mekteplerinin esaretine düsmüstür.
Ne var ki, Güney Azerbaycan Türk’ü ile Kuzey Azerbaycan Türk’ü arasэnda baskıya karsı direnıs mücadelesi son derece dagınэk bir tablo ortaya çıkarmıstır. Kuzey Azerbaycan Türkleri Ruslastırma ve Hıristyanlastırma çabalarına ragmen Rus okullarının modern ilimleri de ihtiva etmesi Azerbaycan Türklerinin dikkatini çekmis ve Rus mekteplerinden istifade eden pek çok Azeri genci ortaya çэkmıstır.
Rus mektepleri kanalı ile medeni dünyaya açılma yolunu gören Kuzey Azerbaycan Türkleri kısa zamanda basarılı neticeler elde etmisler ve edindikleri bilgiler ile hem Azerbaycan Türklügünün egitimi gelistirme hemde muhtelif bilim dallarında ileri gitme imkanэnэ bulmuslardır.
19. Asrın son çevresinde Gaspıralı İsmail Beyin klasik mektep ve medrese egitimini reforme ederek tanzim ettiрi “usul-i cedid” yönetiminin tesiri ile hız kazanan Azerbaycan’da ki egitim sistemi güzel meyvelerini vermeye baslamıstır.
İslam’dan kopmadan, modern bilimlerinde izledigi egitim sistemi ile Azerbaycan Türkleri Osmanli Türkiyesi ile antlasması halinde o devir Türk Dünyasının modern egitimde en ileri giden Türk Ülkeleri olmustur. Bunun neticesi olarak Türk Dünyasэna büyük hizmetler vermis olan Azerbaycan aydınının yetistigi görülmüstür.
işte Azerbaycan Türklerindeki bu bilgi ve kültür potansiyeli onlarэn 1918-1920 arasэndaki müstakil Azerbaycan Cumhuriyetini kurmalarını saglamıstır.
70 küsur yıllıkk Sovyet rejiminden sonra bugün Azerbaycan Türkleri yeniden istiklaline kavusurken basarılarının temelinde yukarэda izah ettiрimiz bilgi ve kültür potansiyelinin oldugu görülür. Ayrıca o dönemde yetisen Kuzey Azerbaycan aydınlarэ arasında halkına ısık tutan pek çok fikir adamlarının yetistigi görülür.
Sovyet dönemine gelince; Sovyet dönemi egitim sistemi 1926-1928’lere kadar eski usul egitimin devamı seklinde olmustur. Fakat 1930’lu yэllardan itibaren kolhozlasmanında yarattıрı yeni durumlar çerçevesinde tam bir kitle egitimi baslatılmamıstır. Burada maksat milli ve dini kültürden yoksun yepyeni bir Sovyet vatandası yetistirme hedeflendigi için kuzey Azerbaycan’da canlэ bir hale gelen Türklesmek, İslamlasmak ve Batılastırmak prensipleri bir kenara bэrakılmıs ve hatta yasaklanmıstır.
Sovyet döneminin bu sapık ve yönlendirici egitim sisteminin daha önceki egitim sistemine kэyasla önemli bir farkı bulunmaktadır. Egitim ve yaygınlastırılms ve mecburi hale getirilmistir. Dolayısıyla Kuzey Azerbaycan Türkleri arasında cahil kalanların sayısı kademe kademe azalmıs, 1960-1970’lerde % 100’e yaklasmıstır.
Azerbaycan’da 1971 istatistiklerine göre 4.775 okulda 1.503.000 ögrenci okumakta idi. Bu okullardan 106’sэ yeni açılmakta olan ilkokul, 78’i ortaokul ve lise, 13 enstitü, 1 üniversite ve digerleride ilkokuldur.
Bugün ögrenci ve okul sayısında büyük artэslar olmus, okul sayısı 5.000’e talebe sayısı da 1.600.000’e ulasmıstır. Okul artısına paralel olarak kültürel hayatta da büyük bir deрisme olmustur. Bugün Azerbaycan’da 6.500 kültür tesisi, 4.605 adet kütüphane, 125 müze, 40 dinlenme evi, 124 müzik okulu, 43 halk tiyatrosu salonu, 33 kültürel dernek ve 3.680 kültür evi ve kulübü bulunmaktadır.