Balkanlarımız-Yüz Yıllık Sürgün
Balkanlar, Osmanlı İmparatorluğu'nun Rumeli-i Şahane'siydi. Türklerin ve Müslümanların, her milletten Hıristiyanların yan yana yaşadığı, barış ve huzurun hüküm sürdüğü bir halklar tapınağıydı. Ta ki 19. yüzyılda kin ve düşmanlığın çığlığı yükselene kadar.
Yunan, Sırp, Bulgar, Karadağlı ya da Romen; Osmanlı'dan bağımsızlaşan her ülke, Avrupa devletlerinin koruması ve gözetimi altında etnik bakımdan temiz bir toprak yaratma yoluna girdi. Biri 1877-78'de, diğeri 1912-13 yıllarında gerçekleşen iki savaşla Osmanlı, Balkanlar'dan atıldı. Onun uzantısı sayılan Türkler ve Müslümanlar topraklarından söküldü. Milyonlarca kişi süngülerin önünde Türkiye'ye sürüldü. Köyler, şehirler basıldı, yağmalandı, yakıldı; 900 bine yakın Türk ve Müslüman katliamlarda, sürgün yollarında can verdi. Yüzyıla yayılan etnik temizlik hareketi sonucunda Türkler, Balkanlar'ın hayatından tart edildi. Geride küçük ve unutulmuş bir azınlık, içli Rumeli Türküleri, hazin anılar ve tüyler ürpertici kıyım hikâyeleri kaldı. Atlas, bir zamanlar Balkanlar'ın pek çok bölgesinde toplam nüfusun çoğunluğunu oluşturan Türklerin ve onlarla özdeşleşmiş Arnavut, Boşnak, Pomak gibi Müslüman halkların tabi tutulduğu sürgün ve kıyımları araştırdı. Yüz yıldır sorulmayan bir sorunun, 'O Türkler neredeler şimdi? Onlara ne oldu' sorusunun cevabını aradı.
Osmanlı'nın zaferiyle sonuçlanan Kosova Savaşı, Priştine yakınlarındaki geniş bir ovada gerçekleşti. Yenilgi, 19. yüzyılda Sırpların ulusça 'kutladığı' milli bir güne dönüştü. Bu yaklaşım, Arnavutların yurdu Kosova'yı sahiplenmeyi de beraberinde getirdi. Sırplar, 1980'li yıllarda, Padişah Sultan Murad'ın türbesinin bir iki kilometre ötesine, Gazimestan mevkiine bir anıt diktiler. Kaidede Sırp Prensi Lazar'ın şu sözleri yazılıydı: 'Her kim ki Sırp ve Sırp kökenlidir ve Kosova Ovası'na Türklerle savaşmaya gelmez; onun ne erkek, ne dişi, zürriyeti olmasın. Onun hasadı olmasın!' Sırp lider Miloseviç, Kosova Savaşı'nın 600. yılı anısına 1989'da burada bir miting düzenledi. Mitinge bir milyondan fazla Sırp katıldı. Önce Bosna'yı, ardından Kosova'yı kana boğan süreç böyle başladı. Gazimestan'daki Sırp anıtı şimdi uluslararası gücün koruması altında. Arnavutlar, anıtın kaldırılmasını istiyor.
Kosovalı bir gazeteciydi, savaşın tam göbeğindeydi ve felaketi günü gününe dünyaya duyurmak zorundaydı. Haber diye anlattığı her şey onun trajedisiydi; kardeşlerinin katlini, yaşadıkları topraklardan sürülüp atılmalarını, şanslı olanların malını mülkünü, evini barkını kaybetmek pahasına- mülteci olarak kurtulabildikleri bir dünyanın halini duyuruyordu. Bir gün sıranın kendisine geleceğini, bir sığınmacı durumuna düşeceğini aklına getirmiyordu.
Burbuçe Ruşiti, henüz bir genç kızken çocukluk arkadaşı Sırplarla ortak hayallerin ve umutların peşinde koştuğu yılları sürerken gün gelip duyurduğu olayların tanığı olacağını düşünemezdi. Oysa dedesi onu uyarmıştı: 'Unutma, Sırp komşu yastığının altından bıçağı eksik etmez!'
Burbuçe, Kosova'da gerginliğin tırmandığı günlerde, çocukluğunu ve gençliğini paylaştığı Sırp arkadaşıyla karşılaştı. Arkadaşı onu görmemiş gibi yapıp yüzünü çevirdiğinde, yastığın altındaki bıçağın çıktığını anladı. 'Tarih Balkanlar'da durmadan yineleniyor' diye düşündü.
Kim bilir, belki de bıçak yastığın altına hiç girmemişti. Hem sadece Kosova'da değil, bütün Balkan ülkelerinde yüz yıldan fazla bir zamandır bıçağın işi hiç bitmemişti. Kimi sakin dönemler vardı ki, o da bıçağın bilendiği aralara tekabül ediyor olmalıydı. Ve herkes biliyordu bıçak, Avrupa'ya bir tokat gibi uzanan Balkanlar'ın üzerinde parıldadığında, bu, yüz binlerce insanın katli, milyonlarcasının yerini yurdunu terk edip sığınacak bir kapı araması anlamına geliyordu.
Peki hangi kapı? En son Kosovalı Arnavutlar o kapıları zorladı. Arkalarında kol gezen ölümün hışmından kaçarken nereye sığınabilirlerdi? Arnavutluk'a mı? Makedonya'ya mı? Sınırlar kuşatılmış, yollar kapanmış, çoluk çocuk halkın geçebileceği yerler mayınlarla döşenmişti. Gene de her iki ülkeye yüz binlerce Arnavut sığındı.
Bir o kadarı kara, soğuğa aldırmadan dağlarda, ormanlarda saklandı. Binlercesi de otobüslerle, trenlerle sınırları aştılar, Türkiye'ye sığındılar. Bir kısmı Kırklareli'ndeki göçmen kampına alındı, kimileri Türkiye'deki akrabalarına konuk oldu. Bazıları da, Türkiye'deki evlerine gelip yerleşti. Onlar, Burbuçe'nin babası gibi bu meşum günleri düşünerek çok önceden Türkiye'den ev almış olanlardı.
Buna hiç şaşırmadım. Bir haftadır Kosova'daydım ve herkeste Türkiye'ye ilişkin aynı duygularla karşılaşıyordum. Sorduklarında, İstanbul'dan geldiğimi söylüyordum. Hemen düzeltiyorlardı: 'Başistanbul!' İşte o duygu; Balkanlar'da Türk olsun, Arnavut, Boşnak, Goralı, Rom, Tatar, Pomak, Çerkes olsun her Müslüman'ın ortak hasleti böyle beliriyordu. Hepsi Türkiye'yi ikinci bir vatan olarak algılıyordu. Hayır, hepsi dememeliyim; Türkler, Kosova'nın yalnız ve sahipsiz Türkleri için Türkiye hep anavatandı.
O yüzden Bosna'da savaş patladığında, Kosova'da silahlar gürlediğinde, Makedonya'da, Yunanistan'da, Romanya'da, Bulgaristan'da ırkçı saldırganlık Türklerin ve Müslümanların üzerine bir kâbus gibi çullandığında Türkiye'ye uzanan yollar, göçmen kafileleriyle dolup taşıyordu. 'Neden Türkiye' diye sormaya kimsenin hakkı yoktu. Başlarına gelen her şey; öldürülmeleri, aşağılanmaları, tecavüzlere uğramaları, malları mülkleri yağmalanarak yurtlarından sürülmeleri Türkiye ile doğrudan ilgiliydi çünkü.
Onlar yaşadıklarından Türkiye'yi sorumlu tutmadılar, bunu asla dile getirmediler. Ama felaketle sonuçlanan her savaşın, her saldırının Osmanlı'nın bu topraklardaki 600 yıllık tarihinden -ki bu onların da tarihidir- bağımsız olmadığını da biliyorlardı.
Priştine yakınlarındaki Milosevo köyünde konuk olduğum Arnavut aile, Türkiye'den geldiğimi öğrendiklerinde nasıl da hayıflanmışlardı. Savaş patladığında komşuları Türkiye'ye gitmeye can atarken Esat Berişa, Hollanda'daki oğlunun çabalarıyla bu ülkeye gidebildiklerini söyledi. Savaş bitince yerle bir olmuş köylerine geri dönmüşlerdi. Karısı İfaket Hanım söze girdi, 'Komşuları dinleyince Türkiye'ye gitmediğimize çok pişman olduk' dedi. Kırklareli kampının olanakları daha iyi olduğu için değil. 'Hollanda'da kampımızı ziyarete gelirlerdi; kimi bizi merak ettiği için, kimi yardım etmek için.
Ama bizi gördüklerinde yüzleri ağrırdı.' Evet aynen, Türkçe kelimelerle böyle söyledi: 'Yüzleri ağrırdı.' Avrupa'nın ortasından gelen bu savaş mağdurlarını ziyaret ederek kendi insancıllığını hatırlamak isteyen Avrupalı, 'namaz kılan, takkeli, Doğulu yüzlerle' karşılaştığında, elinde olmadan suratını ekşitiyordu.
Ülkelerinde rekabet içinde oldukları halkların tepkisi ise hiç de 'yüzlerin ağrımasıyla' ifade edilecek gibi değildi: Sırpların, Bulgarların, Romenlerin, Yunanların gözünde Türk olsun olmasın her Müslüman, Osmanlı'ydı, yani Türk'tü. Osmanlı'nın bu topraklardan atılması, onun mirası Müslümanların da toptan kazınması demekti. 'Mademki Türk'sünüz, Müslümansınız' derlerdi, 'bu topraklarda yaşama hakkınız yok. Yeriniz Türkiye'.
Yugoslavya bunun son örneğiydi. 1989 Haziran'ında Sırbistan'ın her yerinden yüz binlerce Sırp Kosova Ovası'na, Gazimestan mevkiine aktı. Arnavutlar, Türkler, Boşnaklar evlerine kapandı. Sırplar, tam 600 yıl önce, Osmanlı önünde bozguna uğrayan Sırp Krallığı'nın anısını canlandırıyor ve dünyada yenilgilerini 'kutlayan' ilk ulus olma sıfatını kazanıyordu.
O gün, Sırpların faşist lideri Miloseviç, büyük Sırbistan'ın müjdesini verdi ve 'Bir daha kaybetmeyeceğiz' dedi.
Burada hedef elbette ki Arnavutlar ve Boşnaklardı ama onlar da Türklerin uzantısı sayılıyordu. Türklerle savaş bitmemişti demek ki. O yıllarda Balkanlar'ı dolaşan Amerikalı bir gazeteci de Balkan halklarının tek bir ortak noktada buluştuklarını tespit etmişti: Türk düşmanlığı! Yüz yıl önceki duygu alabildiğine canlıydı.
Bu öylesine katı, öfkeli bir duyguydu ki, Osmanlı'nın tarihten silinmesi, Türklerin ve diğer Müslümanların öldürülüp sürülmeleri yetmemişti. Bağımsızlığına kavuşan her Balkan ülkesinin giriştiği ilk iş 'etnik bakımdan temiz bir toprak' yaratmak olmuştu. Kitleler halinde insanlar öldürülmüş, onların kültürlerinden izler taşıyan yapılar, camiler, köprüler, evler, hatta diktikleri ağaçlar bile yakılmıştı. Beş on yıl önce Kosova'da, Bosna'da, yirmi yıl önce Bulgaristan'da olduğu gibi.
Kosova'nın Yakova kasabasında bir kahvede dört kişi okey oynuyordu; biri Arnavut, biri Boşnak, biri Türk, biri de Hırvat'tı. Giyim kuşamları ve davranış biçimleriyle birini diğerinden ayırmanın imkânsız olduğu bu insanlar ortak dil Türkçeyi kullanıyorlardı. Ataları da onlar gibi bir arada yaşamıştı ve o zamanlar komşular arasında Sırplar ve Karadağlılar da vardı. 'İşte Osmanlı bu!' diye düşündüm.
Prizren'deki Melamilerin şeyhi 40 yaşındaki Abdullah Rahte, Goralıların (dağlık bölgede yaşayan Türkler bu adla anılıyor) yaşadığı Brod köyünde, bir keşif daha yapmamı sağladı. Çocukluğunun geçtiği sokaklarda bize rehberlik ediyordu. Kolumdan tutup beni bir evin önüne götürdü. 'Bak' dedi, 'işte Osmanlı!' Eve baktım.
Beyaz badanalı, küçük, mütevazı bir köy eviydi. Sokağa bakan penceresi yoktu. Abdullah Rahte, o güzelim Kosova Türkçesiyle açıkladı:
'Penceresi yok, üyle mi? Yok çünkü, evin bir huzuru olmalı. Sokağa da huzur gerek!'
Osmanlı'nın Balkanlar'daki varlığı bundan daha güzel anlatılamazdı. Huzur… Türklere ve Müslümanlara ve hangi milletten olursa olsun bütün Hıristiyanlara ve Yahudilere… Halkların ve dinlerin yüzyıllarca kardeşçe bir arada yaşamasının sırrı buydu. Mutlu bir altın çağdan söz ettiğim sanılmasın; fethedilip egemenlik altına alınan her yerde olduğu gibi, burada da kimi zaman Bulgar'ın, kimi zaman Sırp'ın ya da Arnavut'un devletle problemi oldu; zulüm ve terör, isyan ve tenkil burada da yaşandı. Ama Osmanlı yönetimi altında bu halkların birbirinin boğazına sarıldığı vaki değildi.
Avrupalının pek aşina olduğu 'ırklar savaşı' henüz bu coğrafyaya çok yabancıydı.
Ta ki 1800'lü yılların başında, bugünkü Yunanistan'ın güney ucunda, Mora Yarımadası'nda kin ve düşmanlığın çığlığı yükselene kadar: 'Hıristiyanlara huzur! Konsoloslara saygı! Türklere ölüm!' Balkanlar'ın Türklerden temizlenmesine dönük ilk hareket Yunan başpiskoposunun tarihe armağan ettiği bu sloganla başladı.
Mora'da başlayan 1821 isyanı, buradaki Türklerin toptan katline dönüştü ve tüm Balkan ülkelerine model oldu.
İsyan ve Batılı Müdahale
Model şuydu: 'Bağımsız bir Yunanistan yaratma amacına uzanan yolda Türkler, bir engel olarak görülmekte idiler.' Buradaki Türk varlığı, Osmanlı müdahalesi için bahane oluşturabilir ve Türkler doğal olarak Osmanlı'ya bağlılık duyarlar diye varsayılıyordu. 'Çare, kökten kazıyıp yok etme idi.' Nitekim, Mora'daki (o zamanki Yunanistan sadece Mora Yarımadası'nı kapsıyordu) ayaklanma, doğrudan sivil Türkleri hedef aldı. O sırada Mora'da 30 bine yakın Türk yaşıyordu. İki ay içinde çoğu kıyımdan geçirildi.
Yunan ayaklanmasını anlattığı 1861 tarihli kitabında George Finlay, şunları yazdı: 'Adamlar, kadınlar ve çocuklar hiç acımadan ve sonra da pişmanlık duyulmadan öldürüldüler. Yaşlılar hala taş yığınlarını parmakla gösterip, gezginlere, ‘İşte şurada Ali Ağa'nın kulesi vardı; burada hem onu, hem eşlerini ve hizmetkarlarını öldürdük' diye anlatırlar. Ve bunu anlatan yaşlı adam, yolu üzerinde bir öç alıcı meleğin bekliyor olabileceğini aklına bile getirmeden, bir zamanlar Ali Ağa'nın olan tarlaları sürmek için yürür gider.
İşlenen suç bir ulusun suçu idi…' Finlay'i bu denli dehşete düşüren şey, savaş ya da isyanlarda görülecek türden öldürmeler değildi. Yunan çeteci ve köylülerin, düpedüz karşılaştıkları her Türk'ü çocuk, kadın, yaşlı, hasta demeden doğramalarıydı. Kasabalar basılıyor, Türkler toplanıp 'bir dere yatağına' ya da uygun bir yere götürülüyor ve orada katlediliyorlardı. Alison Phillips 1897'de yayımlanan kitabında katliamın boyutlarını şöyle anlattı: 'Her yerde daha önceden kararlaştırılmış bir işareti almış gibi, köylüler ayaklanmakta ve yakalayabildikleri bütün Türkleri, erkeğiyle, kadınıyla, çocuklarıyla kıyımdan geçirmekte idi.
‘Hiçbir Türk kalmayacak! Ne Mora'da, ne dünyada'; ağızdan ağza dolaşarak bir kökten kazıma savaşının başlangıcını ilan eden şarkı böyle diyordu...
Ayaklanmanın patlak vermesinden sonraki üç hafta içinde, kentlere kaçabilenler dışında, bir tek Müslüman bırakılmamıştı.' Amerikalı tarihçi Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün adlı kitabında, öldürülen Türklerin 25 bin kişi olduğunu yazdı.
Burada ölenlerin sayısından daha önemli olan, bunun bir arındırma politikası olması ve Balkanlar'ın tarihine damgasını vurmasıydı.
Olayların Osmanlı başkentindeki yankıları yakıcıydı. Katliamlar karşısında halkın kapıldığı infial ve öfke o denli büyüktü ki, İstanbul'daki Rumlara karşı her an misilleme hareketleri başlayabilirdi.
Padişah Mahmud da öfkesini dizginleyemeyenlerdendi. Kayseri, Edirne, Tarabya, Edremit piskoposları ile İstanbul'daki patrik Gregorius'un idam fermanını verdi.
Ortodoksların davranışlarından patrik sorumlu tutulmuştu. Patrik, Fener'deki patrikhanenin 'Orta Kapı'sında asıldı ve yaftası göğsünde üç gün teşhir edildi. (O kapı o gün bugündür kapalı tutuluyor.)
Öte yandan, Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın oğlu İbrahim Paşa komutasındaki ordu, Mora'ya çıktı.
İsyan kısa zamanda ve şiddetle bastırıldı. Ama işte tam da bu anda, Batılı devletler müdahale çarkını işletti. İsyana sevk ettikleri, destekleyip yönlendirdikleri Yunanistan'ın daha doğmadan ölmesine izin veremezlerdi. Ordularını Mora'dan çekmesi için Osmanlı'ya yönelen baskı ve tehditler işe yaramayınca, dünya askerlik tarihinin en utanç duyulacak saldırısını gerçekleştirdiler.
İngiliz, Fransız ve Rus gemileri, Navarin'de demirli bulunan Osmanlı-Mısır donanmasını, savaş ilanına gerek duymadan topa tuttu; savaş hali olmadığı ve herhangi bir saldırı beklemediği için müttefik gemilerinin gelişini seyretmekle yetinen 57 Osmanlı gemisi batırıldı. Sekiz bin denizci oracıkta öldürüldü. Fransa, denizcilik tarihine 'şanlı bir zafer' yazdıklarını açıkladı. İngilizler temkinliydi; bir yanlışlık olmuş gibi davrandılar.
Osmanlı'nın Mora'dan çekilmesi için bu da yeterli olmadı. Bu kez, İbrahim Paşa üzerindeki baskılar artırıldı. Sonunda İbrahim Paşa ikna edildi ve isyanı bastıran ordu Mora'dan çekildi. Osmanlı hâlâ Yunanistan'ın bağımsızlığını kabul etmiyordu. Artık tek yol kalmıştı: Savaş. Rusya'nın saldırısı (1828) bu koşullar altında başladı ve Osmanlı'nın yenilgisiyle sonuçlandı.
Edirne Antlaşması'nın imzalanması Yunanistan'a bağımsızlık, Sırbistan'a da özerklik getirdi. Osmanlı'dan koparılan bu ilk ülkenin kralı da Almanya'dan geldi; Bavyera Prensi Otto, beyaz bir atın üzerinde muzaffer bir komutan gibi Atina'ya girdi. Antlaşmada adına 'bağdaşmazlık ilkesi' denen yeni bir anlayış da yüzünü gösterdi: Buna göre, 'çatışmaları önlemek için' Mora'daki Türklerin çıkarılması öngörüldü.
Özerkleştirilen Sırbistan'daki Türkler de, Belgrad ve bir iki kale hariç ülkeden sürüldüler. Balkanlar'ı kana boğacak, ileride mübadeleye gerekçe oluşturacak olan da işte bu Batılı ilkeydi. Bağımsızlık fitilini tutuşturan her Balkan halkına, aynı toprakları paylaşan Türk ve Müslümanları sürme, gerekirse yok etme işareti verilmişti
93 Harbi
Artık isyanların niteliği de, pratiği de farklı bir yol izleyecekti. Daha önce yeniçeri zulmü, ayan baskısı, kötü yönetim gibi haklı gerekçelere dayanan başkaldırmalar, yerini milliyetçi bir içerik kazanan, doğrudan Batılı devletlerin (Düvel-i Muazzama) yönlendirmesi ve koruması altında gerçekleşen isyanlara bırakacaktı. Ve her isyan, başlar başlamaz sivil Türk ve Müslüman unsuru hedef alacaktı. Nitekim otuz yıl kadar sonra Karadağ, Hersek, Sırbistan ve Romanya'da patlayan isyanlar, derhal Hıristiyan-Müslüman çatışmasına dönüştü.
Osmanlı bu kez çabuk davrandı ve isyanları çok fazla yayılmadan bastırdı. Ama Yunan isyanında olduğu gibi, Batılı devletlerin müdahalesiyle bu ülkelerde de isyancılar ödüllendirildi. Osmanlı ordusunun Karadağ'daki ilerleyişi durduruldu. Özellikle Fransa'nın dayatmasıyla Memleketeyn (Kırım Savaşı'ndan sonra Ruslardan geri alınmıştı) özerk Romen Prensliği ile birleştirildi. Prensliğin başına da Hohenzoller hanedanından Prens ?arl getirildi. (Özerkliğini ya da bağımsızlığını elde eden uluslara, Avrupa'dan kral tayin edilmesi de bir kural haline gelmişti.
Yunanistan ve Romanya'dan epey sonra Bulgaristan'da da krallığa Alman Prens Battenberg oturmuştu.) Sırbistan'da başta Belgrad olmak üzere Türklerin denetimindeki kaleler, savaş tehdidiyle boşalttırıldı; Türk ve Müslüman nüfusun buraları terk etmesi sağlandı. Öte yanda, Girit isyanı da tamamen bastırılmıştı ki; Fransa, Rusya ve İtalya Osmanlı hükümetine bir nota vererek özerklik talebinde bulundular.
Gene de Osmanlı, bu süreci Balkanlar'da büyük kayıplara uğramadan atlatmıştı. On yıl süren bir sükûnet evresinden sonra çark yeniden işlemeye başladı. Önce Hersek, ardından Bulgarlar ayaklandı (1876). Hersek isyanı, Avusturya'nın girişimiyle duruldu ama Bulgaristan'da Türkler ve Bulgarlar kanlı bir çatışmanın içine sürüklendiler. Karşılıklı katliamlar 39 gün boyunca devam etti. Kimi tarihçilere göre bin Türk, dört bin Bulgar öldü. O tarihteki Amerikan konsolosluk görevlisinin 12 bin Bulgar'ın öldürüldüğüne ilişkin tahmini ise fazlasıyla abartılıydı.
Ancak abartı bununla sınırlı değildi. Batı basınında 'Türk vahşetine' ilişkin haberlerin ardı arkası kesilmiyordu. Kıyım haberleri kamuoyunun ilgisini çekmiyor olmalıydı ki, gazeteler düpedüz hikâyeler üretmeye başladılar.
Bu hikâyelerin en etkilisi de, Hıristiyan Bulgar kızlarının köle olarak satıldığı ya da Müslümanların haremlerine kapatıldığı yolundaydı. İngiltere'de etkili olan bu kampanya sonucu kamuoyu ve muhalefet, hükümeti müdahale etmeye çağırdı. Liberal politikacı Gladstone, çözüm olarak şunları söylemişti: 'Artık Türkler kötülüklerini mümkün olan tek yolla ortadan kaldırsınlar, yani oradan çekilip gitsinler… Hepsi ama hepsi, umarım çöle çevirdikleri bu topraklardan pılı pırtılarını toplayıp defolurlar.'
Rusya, öteden beri planladığı saldırı için İngiltere engelinin devre dışı kaldığını anladığı anda, 24 Nisan 1877'de, harekete geçti: 'Avrupa iradesi, Hrıstiyanlık vicdanı ve medenî dünyanın arzusu adına ‘suçlu Türk'ü cezalandırmak' ve ‘zavallı Bulgarları kurtarmak' misyonuyla' savaş ilan etti. Romanya, savaşı fırsat bildi ve tarafsız kalmak için Osmanlı'dan bağımsızlığını tanıması talebinde bulundu. Bu talep reddedilince, topraklarını Rus ordularına açtı. Ruslar, 22 Haziran'da savaşmadan Tuna'yı geçtiler ve birkaç hafta içinde Balkan Dağları'nı aştılar. Aralık ayında Osmanlı İmparatorluğu'nun Bulgaristan topraklarının işgali tamamlandı, ocakta Edirne düştü.
Osmanlı için kesin ve sert bir yenilgiydi. Rus orduları, İstanbul'a bir adım mesafedeki Yeşilköy'e kadar gelmişlerdi. Burada imzalanan Ayestefanos Antlaşması'nın şartları o denli ağırdı ki, çıkarlarının tehlikeye girdiğini gören başta İngiltere olmak üzere Batılı devletler paniğe kapıldılar. İngiltere donanmasını Marmara'ya soktu ve Rusya'ya karşı savaş vaziyeti aldı. İngiltere, Osmanlı'nın elde kalan topraklarının korumasına yardım ediyordu ama bu hizmetinin bir karşılığı olmalıydı:
Osmanlı'dan Kıbrıs'ın kendilerine bırakılmasını istedi ve istediğini de kabul ettirdi. Ardından toplanan Berlin Kongresi (1878), barışın şartlarını belirledi. Makedonya, Osmanlı'ya bırakıldı. Bulgaristan toprakları ikiye bölündü. Kuzeyde Osmanlı Devleti'ne bağlı bir Bulgaristan Prensliği, güneyde de başında Hıristiyan bir valinin bulunduğu Doğu Rumeli vilayeti kuruldu. (Doğu Rumeli 1885'te Bulgaristan tarafından ilhak edildi.)
Bosna-Hersek ve Yenipazar sancağı Avusturya'ya verildi. Sırbistan, Karadağ ve Romanya bağımsızlıklarını elde etmekle kalmadı; Niş Sırbistan'a, Antivari Karadağ'a, Dobruca Romanya'ya verildi. Savaşın galibi Rusya, Beserabya, Kars, Ardahan ve Batum'u aldı. Teselya Yunanistan'ın hissesine düştü. Fransa'nın kazancı ise kongre kararlarında değil, kulislerde belirlenmişti; Tunus Fransa'nın olacaktı. İngiltere zaten Kıbrıs'ı almıştı. Ama Mısır'ı da hanesine yazdırmıştı.
Büyük Muhaceret
Tarihimize 93 Harbi diye geçen bu savaş, Balkanlar'da sivillerin doğrudan hedef alındığı ilk savaştı. Mesele toprak kayıplarının çok ötesindeydi. Kaybedilen topraklarda ve sonradan Bulgaristan olacak ülkede yaşayan Türkler, toptan kıyıma ve sürgüne tabi tutulmuşlardı. Bir milyonun üzerinde insan süngülerin önünde yollara düşmüş ve bunların yüz binlercesi can vermişti.
Bulgaristan, Türklerin en yoğun yaşadıkları Balkan ülkesiydi. Savaştan önce, yani 1877'de, sonradan Bulgaristan olacak Tuna vilayeti ile Edirne vilayetinin Filibe ve İslimye sancaklarında yaşayan Türklerin (aralarında Çerkesler de vardı) sayısı 1 milyon 500 bin ila 1 milyon 700 bin civarındaydı ve toplam nüfusun yarıya yakınını oluşturuyordu. Bulgarların sayısı kimi kaynaklara göre Türklerden biraz daha az, kimine göre biraz daha fazlaydı. Osmanlı, Rus, İngiliz, Fransız kaynakları her iki halkın nüfusunun aşağı yukarı aynı olduğunda birleşiyordu.
Tarihçi Justin Mc Carthy, Türk nüfusun 1 milyon 500 bin olduğunu söylüyor.
Nüfusla ilgili kaynakları değerlendiren tarihçi Ömer Turan ise savaştan önce Bulgar olmayanların (1 milyon 949 bin), Bulgarlardan (1 milyon 793 bin) daha çok olduğunu, Bulgar olmayanların yüzde doksanını da Türklerin oluşturduğunu söylüyor:
Buna göre, Türkler 1 milyon 600 bin civarındaydı. Rum, Ulah, Yahudi, Ermeni gibi Bulgar olmayan toplulukların sayısı da 350 bin kadardı. Demek ki, 'Bulgar devletinin kurulması hazırlıklarının yapıldığı bölgede Bulgarlar çoğunluğu teşkil etmemektedirler.' Bu durum işgal sonrasını planlayan Rus Prens Panslavist Çerkaski'nin başkanlığında kurulan Bulgaristan Mülkî İdare Teşkilatı'nca da tespit edilmişti. Örneğin Tuna Vilayeti'ne bağlı Ruscuk, Sofya, Tulça ve Varna sancaklarında Türkler; Vidin ve Tırnovo'da ise gayrimüslimler çoğunluktaydı.
Diğer Hıristiyan unsurlar dışta tutulunca, hiçbir yerde Bulgarların, etnik bir grup olarak çoğunluğu sağlayamadıkları anlaşılıyordu. Tarihçi Turan, Bulgaristan Mülkî İdare Teşkilatı'nın Tuna ve Edirne vilayetlerindeki Türkleri ve Müslümanları 'def etmeyi veya yok etmeyi' amaçlayan 'nüfus ihtilali'nin, bölgenin bu demografik durumunun tespitiyle planlandığını belirtiyor. Açıkçası katliam ve sürgünlerin nedeni kurulacak Bulgar devletinin Slav çoğunluğa dayanması fikriydi ve önceden planlanmıştı.
Savaş ve ardından yürütülen saldırılarla Türk nüfusun bir milyon kadarı topraklarından sürüldü. Bunun 515 bini sığındıkları topraklarda kaldı. Sığıntıların 105 bini Edirne'ye, 60 bini Selanik'e, 140 bini Kosova ve Manastır'a, 120 bini İstanbul'a, 90 bini de Anadolu'ya yerleştirildi.
Bazıları da savaştan sonra geri döndü. Bulgaristan'ın 1887 yılı nüfus sayımına göre kalan Türlerin sayısı 672 bindi. Savaştan sonra da 52 bin Türk'ün Osmanlı ülkesine göçtüğü kayıtlıydı. Bunlara, Osmanlı ellerinde kalmış 515 bin de eklendiğinde, başlangıçtaki 1 milyon 500 bin rakamına ulaşmak mümkün olmuyordu. Tarihçi Ömer Turan da Türk nüfusun savaştan sonra yarı yarıya azalarak 800 bin kişiye düştüğünü belirtiyor. Bunun 515 bini göçmen olarak Osmanlı topraklarına yerleştirildiğine göre, 250 binden fazla (McCarthy'ye göre tamı tamına 261 bin) Türk'ün akıbeti meçhuldü.
Meçhul değildi aslında, nüfus tablolarında 'telefat' hanesinde gösterildiğine göre, bu insanlar ölmüştü. Peki bu kadar insan nasıl öldü? Bir kısmı kuşkusuz, savaşlarda ve çatışmalarda can vermişti. Ama ezici çoğunluğu katliama uğramıştı, sürgün sırasında açlık, hastalık ve soğuğa kurban gitmişti.
Vahşi Tümen
Bu katliamın sorumlusu Rus ordusu, bu ordunun Rus kazaklarından oluşturulmuş dehşetengiz birliği Vahşi Tümen ile Bulgar çeteleri idi. Vahşi Tümen, Rus düzenli ordusunun ardı sıra gelerek, Bulgar çetelerle işbirliği halinde Türk köylerine kıyım ve yağma saldırıları düzenlediler. Sivil halkın dehşete kapılıp korku içinde topraklarını terk etmeleri için her türlü şiddete ve rezilliğe başvurdular. Düzenli ordu da onlardan geri kalmadı; geçtikleri her yer 'çöle döndü'.
Bulgar çetelerinin sırtına ise daha da kirli görevler yüklenmişti. Osmanlı ordusunun ikmal yollarına sabotaj ve saldırılar düzenlemek sıradan işleriydi.
Asıl görevleri köy basmak, tecavüz ve yağmaydı. Rusların cinayetten imtina ettiği durumlarda, kuşatılmış köylere girip kıyıma kalkışmaktı. Sürülenler geri dönmesin diye köyleri ve çiftlikleri yakıp yıkmaktı. Türklerin 'tarlalarını, evlerini, besi hayvanlarını ve her türlü mallarını ellerinden almak'tı. En canice eylemleri ise savaş meydanlarındaki yaralı Osmanlı askerleri ve esirlere son darbeyi indirmekti.
Yapılanlar öyle yaygındı ki, diplomatlar ve gözlemciler, yaşananların 'istisna değil, olağan' olduğunu bildiriyordu. Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün adlı yapıtında 'Olayların çoğunda Müslümanlara zulmeden Bulgarların sıradan köylüler olduğunu' söylüyor. 'Hatta bazen, halkı karma olan köylerde yüzyıllardan beri babaları dedeleri Müslümanlarla yan yana yaşamış olan köylülerdi. Bunların o çeşit eylemlere girişmelerinin nedeni, Müslümanlara karşı nefret duyuyor olmaktan ya da milliyetçilikten çok, mal kapma hevesiydi.' O yüzden sadece Müslümanların değil, Yahudilerin de malları talan edildi.
Savaştan önce 'Türk vahşeti'ne ilişkin haberler yapan Batılı gazetelerin muhabirleri ortak bir bildiri kaleme almak gereğini duydular. Aralarında Times, New York Herald, Republique Français, Frankfurter Zeitung, Daily Telegraph gibi büyük yayın kuruluşlarının da bulunduğu 21 gazete ve derginin muhabiri 'Bulgaristan'ın suçsuz Müslüman ahalisine karşı işlenmiş insanlık dışı eylemlerin bir özetini imzaya bağlamayı görev' saymışlardı.
Olaylardan Rus ordusunu sorumlu tutan gazeteciler 'kurbanların büyük çoğunluğunun kadınlarla çocuklar olduğunu' da bildiriyordu. Ayrıca bölgede görev yapan Batılı devletlerin konsolosları, bağlı oldukları bakanlıkları olaylar hakkında günü gününe bilgilendirmişlerdi. Örneğin Burgaz'daki İngiliz Konsolosu Brophy, 'Türk yönetiminin en kötü olmuş haline kıyasla dahi, sözde büyük bir Avrupa devletinin (Rusya) yönetimi altında durumun eskisine göre on kat daha fazla kötü olduğunu' görmüş ve pek büyük şaşkınlığa kapılmıştı. Edirne Konsolosu Blunt, Türklerin yaşadığı kıyımları derlemişti.
Bir başkası, 'Rusların kararlı benimsedikleri amacın, bütün Müslümanları ülkeden sürüp çıkarmak' olduğunu tespit etmişti. Bu tanıklıklar ve araştırmacı Bilal ?imşir'in yayımladığı sayısız İngiliz belgesi, bu büyük kıyımın büyük devletlerin gözü önünde işlendiğini gösteriyor.
Kıyımın bir başka boyutu da Osmanlı uygarlığının izleriyle ilgiliydi. Ekrem Hakkı Ayverdi'ye göre bugünkü Bulgaristan topraklarında, Türk evleri ve dükkânları dışında, 3 bin 339 Osmanlı mimari eseri vardı. Bunların 2 bin 356'sı cami, 415'i eğitim yapısı, 174'ü tekke ve zaviye, diğerleri de han, hamam, hastane, çeşme, köprü gibi yapılardı. Çoğu savaş sırasında, geri kalanlar da savaştan sonra şehir planlarını bozdukları gerekçesiyle yerle bir edildi. Örneğin Filibe şehrinde 33, Sofya'da 82 cami bulunmaktaydı. Savaş sonrasında her iki şehirde de birer cami kalmıştı. Yüzyıllardır hâkim unsur olarak yaşadıkları topraklar üzerinde Türkler, birdenbire azınlık durumuna düşmekle kalmamışlar, mal ve mülklerini, camilerini, okullarını, hatta mezarlıklarını bile kaybetmişlerdi.
Gene de Bulgaristan'daki Türklerin sayısı, Bulgarlar için hâlâ tehdit edici düzeydeydi. Bosna Hersek'in bazı bölgelerinde, Balkan ülkelerinin gözlerini diktiği ve her birinin üzerinde hak iddia ettiği Makedonya (Kosova, Manastır, Selanik vilayetleri) ile Trakya'da ise Türk ve Müslümanlar mutlak çoğunluktaydı. Müslüman nüfusu rahatsız ederek uzaklaştırma siyaseti, o yüzden, savaştan sonra da devam etti.
Makedonya'da sivil halka yönelik çete (çentiklerin) saldırılarının ardı arkası kesilmedi. Bulgaristan'ın 1885'te Doğu Rumeli'yi, Avusturya'nın da 1908'de Bosna Hersek'i ilhakı üzerine, Hıristiyanların yönetimi altında bulunmayı kabul etmeyen Müslümanlar dalgalar halinde Türkiye'ye göçtü. Karadağ'da neredeyse tek bir Müslüman kalmadı. Öte yandan Ege adalarındaki Türkler de bir daha dönmemek üzere Anadolu'ya taşınıyordu. Örneğin Girit'te, 1821'de Türklerin sayısı 160 bindi. Bu sayı 1876'da 95 bine, 1897'den sonra da 33 bine düştü. (Onlar da mübadelede göçmek zorunda kaldı.) Sonuçta bütün bu bölgelerden, savaştan sonra gerçekleşen göçlerle yaklaşık 340 bin kişi daha Osmanlı ellerine sığındı.
Balkanlar'ın Müslüman nüfusu eriyordu. Son darbeyi Balkan Savaşları vuracaktı; ama bir farkla: Bu kez öldürülenlerin sayısı göç edebilenlerden, İstanbul ve Anadolu'ya sığınabilenlerden çok daha fazla olacaktı.
Elveda Balkan'ım
Yüz yıl önce, Balkan şehirlerini ziyaret eden Batılı gazeteciler ve yazarlar, rahatsızlık duyacak kadar Doğu manzarasıyla karşılaşmışlardı. Osmanlı etkisi tahammül edilemeyecek kadar derindi. O günleri bir tarafa bırakalım. Amerikalı gazeteci Robert Kaplan, 1990'larda 'Üsküp'te gümüş kubbelerden süzülen Türk minareleri' ve 'tavla oynayan beyaz takkeli adamlar'la karşılaştığında 'Asya karmaşasının… korkunç ve caydırıcı' etkisiyle irkilmişti.
Nazizmin kaynağını bile Balkanlar'a akıtılmış 'Doğulu zorbalığın ve çöküntünün zehri'nde arayan bu ırkçı Amerikalıyı okurken Prizren'deydim. Aynı rahatsızlığı burada da duymuş olmalı. Prizren, Kosova Türklerinin yoğun olarak yaşadığı şehirlerden biri. Bistrica Irmağı'nın kıyısındaki kalenin etekleri Osmanlı devrini yaşıyor hâlâ.
O zamandan kalma camileri, tekke ve dergâhları, avlulu evleri, dar sokakları, ırmak üzerindeki köprüleri, çarşısı, insanları ve insanlarının alışkanlıklarıyla bu şehir, mirasını ve kimliğini, Türkiye'dekilerden daha iyi korumuştu. ?air ve ressam Zeynel Beksaç, 40-50 yıl önce şehirde herkesin Türkçe konuştuğunu hatırlayanlardan. ?imdi o kadar yaygın olmasa da şehrin her yerinde, lokantada ya da postanede, çarşıda pazarda derdimi Türkçe anlatmakta hiç zorluk çekmedim.
Kosova, Balkan Savaşları'nda Osmanlı'nın ilk kaybettiği topraklardandı. Sırplar, Kosova Savaşı'nın intikamını Kumanovo galibiyetiyle almışlardı ve tüm Kosova ellerine düşmüştü. Bir hayır kurumu görevlisi Mary Edith Durham, o sıralar Karadağ'daydı.
Çarpışmalar bitince Britanya askeri ataşesi ile birlikte Prizren'e gitmek istedi, ancak Sırp yetkililer izin vermedi. Durham, savaş alanlarından dönen Karadağlılara, gitmesine neden izin verilmediğini sorduğunda şu cevabı aldı: 'Tek bir Arnavut'un suratında burun bırakmadık da ondan!' ?aka mıydı bu? Hayır; Durham, sonradan Arnavutluk'un kuzeyinde burunları ve üst dudakları kesilmiş esir Osmanlı askerleriyle karşılaştığında infiale kapıldı: 'Savaş, insan soyunun en aptal yanlarını ortaya çıkarır; iğrenç, hayvani gaddarlık kendine bir erdem süsü verir. Balkan Slavlarına ve onların bozulmuş Hıristiyanlığına gelince, bana öyle geliyor ki bütün uygarlık ayağa kalkıp onları daha çok vahşetten alıkoymalı.'
Korkunç suçların işlendiği Kosova ve Makedonya'ya gazetecilerin, daha doğrusu tarafsız gazetecilerin girmesi yasaktı. Genel olarak Batı basınında tam bir 'sessizlik komplosu' söz konusuydu. Bunu, o sırada gazeteci olarak Balkanlar'da bulunan Rus Devrimi'nin ikinci büyük önderi Troçki söylemişti. Troçki, Rus ve Batı basınının tavrı karşısında hiddete kapılmıştı: 'Önde gelen bütün gazetelerin, tüm dönemimize bir onursuzluk lekesi vuracak o gaddarlıkların ahlaki açıdan sorumluları ve destekçileri durumuna girdiklerini' haykırdı.
Danimarkalı bir gazeteci de Priştine'de beş bin Arnavut'un öldürüldüğünü, 'Sırp harekâtının, Arnavut halkına yönelik dehşet verici bir katliama dönüştüğünü' yazmıştı. Katolik bir papaz, gördükleri karşısında suskun kalamamış, Daily Telegraph da onun söylediklerini haber yapmıştı.
Üsküp Katolik başpiskoposunun Vatikan'a verdiği rapora göreyse, Ferizaj'da yaşı 15'in üstünde olan Müslüman Arnavutlardan yalnızca üçü sağ bırakılmış, Gjilan çarpışmadan teslim olduğu halde oradaki Müslüman nüfus katliamdan geçirilmiş, Yakova ise tümüyle yağmalanmıştı.
Prizren'de de durum korkunçtu. 'Kent ölüm krallığı gibi görünüyor. Arnavut evlerinin kapıları çalınıyor, erkekleri dışarı çıkarıp anında vuruyorlar… Yağma, talan, ve tecavüzlerin ise haddi hesabı yok… Bütün bu dehşet yetmiyormuş gibi bir de komutan Bozo Yankoviç elinde tabancayla kent ileri gelenlerini Kral Petar'a teşekkür telgrafı göndermeye zorluyor!'
Bir Sırp gazeteci görüp de yazamadıklarını Troçki'ye anlatmıştı. 'Ferizaj'da askerlerin piliç kızartıp Arnavut öldürdüklerini, esir ve yaralıların işlerini süngüyle bitirdiklerini' söylemişti.
Sırp gazeteci, askerlere çıkışmıştı: 'Niye tıpkı eşkıyalar gibi hareket ediyorsunuz?' Aldığı cevap şu olmuştu: 'Hayır, öyle değil işin aslı. Biz, düzenli ordu, belirli sınırlara uyduk ve on iki yaşın altındakileri asla öldürmedik. Komitacılar hakkında kesin bir şey söylemem mümkün değil, onlar başka bir grup.'
Komitacılar denilenler, 'işsiz güçsüz, serseri takımından devşirilmiş, cinayet, soygun ve şiddeti kendileri için vahşi bir eğlence haline getirmiş' çetecilerdi. Troçki'yi asıl şok edense, serseri denilen komitacılar arasında, 'entelektüeller, fikir adamları ve ateşli milliyetçilerin' de bulunduğunu öğrenmesiydi. Aslında ordunun uyguladığı terörün yanında, komitacılarınki küçük şiddet eylemleri olarak kalıyordu.
Onlar, daha çok düzenli ordunun darmadağın ettiği köy ve kasabalara dalıp nasılsa sağ kalmış insanları öldürüyor, kalan kırıntıları talan ediyorlardı. Troçki'nin aktardığı şu üç sahne, vahşet ve yağmada sınır tanımayanların sadece serseriler olmadığını gösteriyor.
Birincisi, Sırp toplumunun tepe noktasındaki şahsiyetle, Kral Petar ile ilgilidir. Kral, Kumanovo'ya giderken bir grup esirle karşılaşır. 'Bu adamlar benim ne işime yarar' diye bağırır. 'Öldürülsünler, yalnız kurşunlanarak değil; o, cephane israfı olur, değneklerle dövülerek.'
İkincisi Sırp Veliaht Prensi Aleksandar hakkındadır. Prens, bir subayın elinde kâğıda sarılı bir şey taşıdığını görür. 'O nedir elinizdeki' der, 'verin bir bakayım'. Kâğıdın içinden, zengin bir Arnavut'tan gasp edilmiş altın bir hançer çıkar. 'Sırp veliaht prensi oracıkta, mülksüzleştiriciyi mülksüzleştirir.'
Üçüncüsü de bir askerin yaptıklarıdır: 'Kaç tane Arnavut öldürdüm bilmiyorum. Ama bir tekinin bile üzerinden para edecek bir şey çıkmadı. Sonra bir bula (genç Türk köylü kadını) öldürdüm, üzerinde on tane altın lira buldum.'
Bu üç olay, esir ve sivillerin katledilmesi ve yağmalanması olgusunun ne denli yaygın ve olağan olduğunu gösteriyordu.
Öyle ki, Sırbistan'ın dört bir yanından yürüyerek gelen Sırp köylüler de bu yağma ve cinayetlerde rol alıyordu.
Öldürülenlerin sayısına ilişkin Üsküp Katolik başpiskoposunun verdiği rakamlar korkunçtu. Buna göre Kosova'da öldürülen Müslümanların sayısı 25 binden fazlaydı. Binlerce kişi de göç yollarına düşmüştü.
Bir Avusturya yetkilisi, Yakova'dan 20 bin, Prizren'den 30 bin kişinin evlerini terk ettiğini, yöreden 21 bin kişinin de onlara katıldığını kaydetmişti.
Kaynaklar, o sırada Kosova'dan ayrılan Türk ve Arnavutların toplam sayısının 120 bine ulaştığını, Karadağ'daki 16 bin Müslümanın sürüldüğünü belirlemişti. Bu bölgelerden Türkler, geri çekilmekte olan Osmanlı ordularının izlediği hattı takip ederek Türkiye'ye doğru sonu belirsiz bir yolculuğa çıkmışlardı. Çünkü yolları üzerinde bir taraftan Bulgaristan, bir taraftan da Yunanistan onlara doğru ilerliyordu. Her yandan kuşatılmışlardı.
Arnavutların çoğu ise, Arnavutluk'a kaçmıştı. Ancak Arnavutluk da Sırplar ve Karadağlılar tarafından işgal ve talan edilmiş, halk yiyecek maddesi bile bulamaz hale getirilmişti. Edith Durham, sığıntıların önemli bir kısmının açlıktan öldüğünü bildirmişti.
Bu ölüm ve sürgün operasyonunun tek nedeni, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında olduğu gibi, işgal edilen toprakların 'nüfus istatistiklerini' değiştirmekti. Troçki, 'Sırplar etnografik istatistiklerde kendi işlerine gelmeyen verileri düzeltme yönünde ulusal bir çabayla, tamamen sistemli bir şekilde Müslüman nüfusu yok etmektedirler' diye yazdı.
Savaştan sonra bölgede inceleme yapan uluslararası soruşturma komisyonu da aynı sonuca varmıştı: Evler ve köyler kül yığınına dönüştürülüyor, silahsız ve masum insanlar katlediliyor; böylelikle 'Müslümanların yaşadığı bölgelerin etnik kaderinin bütünüyle değiştirilmesi' amaçlanıyordu.
Kosova'da Arnavutlar çoğunluktu ve Türklerle birlikte burası tam bir Müslüman yurduydu. Burada etnik temizlik, koca bir ülkeyi insansızlaştırmak demekti.
Kosova'da Türk olsun, Arnavut olsun konuştuğum pek çok kişiye Balkan Savaşları'nın anılarını sordum.
Yüz yıl içinde defalarca yanmış yakılmış, her seferinde bir öncekinin acılarını unutturacak dehşet olaylarını yaşamış bir coğrafyada olduğumu hesaba katmamıştım. Onların anılarını belirleyen, kendilerinden önceki kuşakların değil, bizzat kendi yaşadıklarıydı.
Arnavut tarih öğretmeni Esat Berişa, Balkan Savaşları'nı biliyordu elbette, Arnavutların ve Türklerin çok acı çektiğini de. Bir kıyaslama yaptı: 1999 yılındaki savaşta bir milyon Arnavut'un, aynen o eski savaşta olduğu gibi mülteci durumuna düştüğünü, 121 bin evin yakıldığını, binlerce kişinin öldürüldüğünü, yüzlercesinin hâlâ kayıp olduğunu söyledi ve '20. yüzyılın sonunda bunlar yapılabildiğine göre, 1912'de yaşananlar hayal bile edilemez' dedi.
Türk şair Agim Rıfat Yeşeren ise daha geniş bir tarih belleğiyle, 'Balkanlar'ın ortak alın yazısı, ortak tarihi var' diyerek Avrupa'nın rolüne işaret etti: 'Avrupa sınırlarını açıyor, burada yeni sınırlar yaratıyor. Balkan Savaşları'ndan beri devam ediyor bu durum ve her seferinde felaketle sonuçlanıyor.'
Melami Şeyhi Abdullah Rahte ise dedesinin anlattıklarını nakletmişti: Türk ordusu çekilirken, subaylar Türk ahaliyi toplamışlar ve şöyle demişler: 'Biz gidiyoruz.
Bundan böyle yeni bir devletiniz olacak, biz gelinceye kadar itaat edin.' Düşmanlığın, öfkenin, kinin boyutlarını o subaylar da, Türk ahalinin önde gelenleri de tasavvur edememişlerdi. 'Kötülüğün sınırı yoktu.
O kadar fenalık yaptılar ki, bak, yüz yıl sonra kendi kötülüklerinde boğuldular.' Sırpların bugün düştüğü durumu, ilahi adaletin tecellisi olarak görüyordu Abdullah Efendi, Türk subayların verdikleri sözü tutacaklarına ve bir gün geleceklerine olan inancını da yitirmiş değildi.
Üsküp Yolunda
Üsküp'e (Makedonya'nın başkenti) dik yamaçlarını Arnavut ve Boşnak köylerinin süslediği bir vadiden geçerek ulaştım.
1999'daki Sırp vahşetinden kitleler halinde kaçan Kosovalı Arnavutlar da bu yolu kullanmıştı. Yol boyunca her köy, Kosova'nın neredeyse tamamında olduğu gibi, yeniden inşa edilmişti. Eski evlerin sayısı parmakla gösterilecek kadar azdı.
Üsküp'te Vardar Nehri üzerindeki tarihi köprüden geçip kalenin eteklerinde uzanan eski kent merkezine girdiğimde hayatiyetini hâlâ sürdüren bir Osmanlı kentinde olduğumu anladım.
Lokantaları, kahveleri, Osmanlı sivil mimarisinin en güzel örneği evleri, arnavutkaldırımı döşeli sokakları ve bu sokaklarda çınlayan Türkçe ile Osmanlı damgası buraya silinmemecesine vurulmuştu.
Makedonya Türklerinin önde gelen şahsiyetlerinden yazar ve politikacı Fahri Kaya, yanıldığımı söyledi.
Hayatını Makedonya'da Türk kimliğinin yaşamasına adamış bir mücadele adamıydı ama artık iyimser olamıyordu. 'Biz burada başka uluslarla yaşamak zorundayız. İki yol dayatılıyor bize: Konserve olmak ya da gettolaşmak. İkisi de mahvolmak demek.' Fahri Bey, Yugoslavya dönemindeki kimlik, dil, eğitim ve kültür hayatına ilişkin anayasal haklarını kaybetmiş Türklerin bugün gettolaşmaya sığındığını söylüyor.
Türkiye'nin, Balkan Türklerinin acılarını ve anılarını kullanmak yerine onların sorunlarına el atması gerektiğini belirtiyor. Aksi halde yüz yıllık savaş ve sürgünlerin başaramadığı şeyi, 'yeni süreç' halledecek! Çocuklarının eğitimini ve geleceğini düşünen aileler ve 'yarınsızlık korkusu' ile büyüyen çocuklar Türkiye'ye yönelecek. Ya da Bulgar okullarında okuyan, dilini ve kimliğini yitirmiş kuşaklar ortaya çıkacak.
Gene de Makedonya Türklerinin durumu, Kosovalılara göre daha iyiydi. Kosova'da tamamı 15 bin civarında bir Türk kalmıştı ve onların durumunu Ferhat Derviş dile getirmişti: 'Artık savaşa da gerek yok. Barutsuz, kurşunsuz, hiç zorluksuz asimilasyona uğruyoruz.'
Oysa Üsküp, sırf Türk kimliği nedeniyle, Balkan Savaşları'nda en çok acı çeken kentlerden biri olmuştu.
Kumanovo yenilgisinin ardından Üsküp'teki Osmanlı askerleri kentten çekilmişlerdi. Talan, yağma ve sivil halka saldırılar, daha Sırp orduları Üsküp'e girmeden başladı. Türklerin bir kısmı, asker çekilirken onların arkasına takılıp gitmişti; bir kısmı da çetelerin saldırısı üzerine yollara düştü. Sırplar, Üsküp'e veliaht prensin komutası altında törenle girdiler.
Üsküp'te neler olduğuna ilişkin hiç bilgi sızmıyordu. Ama ne olmuşsa olmuş, Türkler ve Arnavutlar can havliyle kenti terk etmeye koyulmuşlardı. Sırpların açıklamasına göre, 'Müslüman sakinler, şehirde kalmak veya göç etmekte serbest bırakılmışlardı' ve 'çoğu da göçü tercih etmişti'. Ermeni gazeteci Aram Andonyan, 'Kadınlar ve çok sayıda yalınayak çocuklar, hazin kervanlara katılıp Selanik'e doğru inmeye başladılar. Çokları Sırp komitacılar … tarafından soyuldular.
Uğradıkları felaket soyulmakla bitmedi. Birçok göçmen katledildi, kadın ve kızlar kaçırıldı veya tecavüze uğradı, hatta küçük çocuklar boğazlandı… Korkunç bir vicdansızlık ve merhametsizlikle davrandılar. Bütün Makedonya'da amansız katliamlara giriştiler.'
Üsküp'le ilgili belli belirsiz vahşet öyküleri dolaşıyordu dillerde. Troçki, kendisi giremediği için, Üsküp'te olanları yine Sırp gazeteciden öğrendi ve yazdı: Onun anlattıklarına göre, Üsküp yolunda her yer yanıyordu: 'Arnavut köyleri bütünüyle yangın sütunlarına dönüşmüştü.
Bu tablo, Sırp sınırından Üsküp'e kadar devam ediyordu. Sırp gazeteci Üsküp'e girdiğinde sessizliğe gömülmüş bir kentle karşılaştı.
Gördüğü ilk canlı manzara, sarhoş Sırp askerlerinin iki Arnavut'u kamalarla doğramak üzere olduğuydu. '?ehirde çıt yoktu. Ama gecenin gelmesiyle birlikte komitacılar işlerine başladılar.
Türk ve Arnavut evlerine girip her seferinde aynı işi yapıyorlardı: Yağmalayıp öldürmek.' Dehşet günlerdir devam ediyordu. ?ehirdekiler bir sabah uyandıklarında, 'Vardar üzerindeki esas köprünün altında, yani şehrin ta göbeğinde, yığın yığın cesetlerle, kafaları kesilmiş Arnavut ve Türk cesetleriyle' karşılaşmışlardı.
O şehirde bunlar olurken belki gazeteci yoktu ama büyük devletlerin konsolosları işlerinin başındaydı. Yani katiller ancak bu kadar temkinli olabiliyorlardı.
Yabancı bir gözün asla erişemeyeceği, kırsal yörelerde, köy ve kasabalarda olanlar ise büyük şehirlerde yaşananları mumla aratıyordu. Türk ve Arnavut köyleri sanki hiç var olmamışçasına yok ediliyordu.
Çamura bulanmış yollarda, aç ve sefil 'kör yürüyüşünü' sürdüren muhacirler kurşunlara ya da süngülere kurban gitmiyorlarsa açlıktan ve salgın hastalıklardan telef oluyorlardı. 'Korkunç bir durum… Radovişta ile İştip arasında yaklaşık iki bin Türk göçmen, çoğu kadın ve çocuk, açlıktan öldüler-sahiden yalnızca açlıktan.' Çoğu kez muhacirlerin ancak yarısı, güvenli sayılabilecek bölgelere ulaşabildi.
Bir Sırp subayı, yaşananları savaşın istenmeyen sonuçları olarak değerlendirmiş ve şunları söylemişti: 'Sırp ordusunun, Bulgar ve Yunan ordularından kıyaslanmayacak ölçüde daha insancıl olduğunu söylemem gerek.
Bulgarlarla Yunanlılar nereden geçtilerse, bir ateş kasırgası gibi geçtiler.' Sırp ordularının insancıllığının ne menem bir şey olduğunu biliyoruz artık. Ama Bulgar ve Yunan işgalinin yaşandığı bölgelerde olanlar gerçekten de çok daha utanç vericiydi.
Batıda Sırpların, kuzeyde Bulgarların, güneyde Yunanların genişleyerek kendi sınırlarına kattığı Makedonya ve ötede Trakya bir cehenneme dönmüştü. İngiliz konsolosluk raporlarından birinde, 'Hiç abartmaya düşmeden denilebilir ki, Kavala ve Drama yörelerinde Bulgar komitacılarının ve yerel Hıristiyan halkın elinden çile çekmemiş tek bir Türk köyü bile yok gibidir.
Çoğunda düzinelerle erkek kıyımdan geçirilmiştir, ırza geçmeler ve talan etmeler olmuştur' diye yazılmıştı. Bulgarlar, Rainovo, Kilkis ve Plantza'da Türkleri toplu halde yakma yoluyla infaz etmişlerdi. Rodop mıntıkasında Pomak köyleri 'insanları ve hayvanlarıyla birlikte' top ateşine tutularak yok edilmişti. Dimotike'de 'silahsız Türkleri nehre atıp yaban ördeklerine ateş eder' gibi avlamışlardı.
Mustafapaşa'da hayat bir 'şeytan oyununa' dönüşmüştü. Makedonya Lejyonu denen katiller çetesinin geçtiği her yerde, örneğin Tırnova'da, Kırcali'de, kadını ve erkeğiyle Müslümanlar 'boğazları kesilmiş' olarak yatıyorlardı. 'Türk çocuklarının cesetleri de … o kurtarıcı lejyonun muzaffer yolu'nu işaretliyordu.
Troçki, Bulgar ordularına esir düşen ya da savaş meydanlarında yaralı ele geçirilen Türk askerlerinin de katledildiğini duyurmuştu.
Sadece Bulgar askerlerince değil, görevi yaralılara yardım etmek olan sıhhiyecilerin de bu suça katıldığını belirterek, 'Kastettiğim … Bulgar komutanlarının emriyle, savaş meydanlarındaki yaralı Türklerin süngülenerek veya hançerlenerek soğukkanlı bir şekilde öldürülmesinden başka bir şey değil. Birçok yaralı Bulgar askeri, bana üzerlerine kalkan süngüleri dehşet içinde seyreden o silahsız adamların nasıl katledildiğini, gözlerini benden kaçırarak anlattı' diye yazmıştı.
Yunanlılar ise örneğin, 'Pravişta kazasında Türkleri toplayıp Kasrub Çayı'nın yatağına götürdüler, hepsini öldürdüler ve cenazeleri, orada becerdikleri işin tanığı olarak bıraktılar'. Doyran, Gevgili ilçelerinin tüm kapsamında hemen hemen bütün ileri gelen Müslümanları öldürdüler.
Yanya'da, Arnavutluk'un güneyinde Yunanlıların giriştiği kıyım ve yağma olayları, köylerin yakılması konsoloslarca rapor edilmişti. Gene de Yunanlılar hakkındaki suç dosyasının, diğerleri kadar kabarık olmamasının bir nedeni, savaşı izleyen gözlemci ve gazetecilerin çoğunun 'Hellen âşığı' olmasıydı. Diğer bir nedense, işgal altındaki Arnavut topraklarının gazetecilerce tercih edilmemesiydi.
Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün adlı yapıtında, Bulgar ve Yunan işgali altındaki bölgelerde yaşanan olayları tek tek anlatıyor. Trakya'dan geçen demiryolu boyunca tüm köy, kasaba ve kentlerin tamamen talan edilip yakıldığını, kaçamayan Türklerin öldürüldüğünü anlatıyor.
Dedeağaç, Tekirdağ, Kırklareli, Edirne; Çatalca'ya kadar bütün Trakya bu öldürme ve talandan paylarını almıştı. Ama Gümülcine, Kavala'da, Serez'de, Ustrumca'da öldürülenlerin sayısı hesapsızdı. Örneğin Kavala'da yerliler hariç, buraya sığınmış yedi bin muhacir katledilmişti. Serez'de öldürülenler beş bin kadardı.
Manastır en talihsiziydi. İngiliz Konsolos Greig durumu rapor etmişti: 'Yalnız Müslümanların yaşadığı köylerin yaklaşık yüzde 80'i ve karışık nüfuslu köylerin Müslüman kesimleri, Manastır kazalarından Kirçevo, Florina, Serfiçe, Kialar, Kozan, Elassona, Grevena, Neseliç ve Kastoria'da her yer talan edilmiş veya bütünüyle yakılıp yıkılmıştır.'
Bütün bu bölgelerde savaştan önce Müslümanlar çoğunluktaydı. Savaşla birlikte bu nüfusun kimi yerde tamamı, kimi yerde de çoğu yok olmuştu; bir kısmı göç etmişti, bir kısmı da katliama uğramıştı.
Bütün bu suçlar, Birinci Balkan Savaşı (Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan ve Yunanistan'ın Osmanlı Devleti'ne karşı) bitip de İkinci Balkan Savaşı (Makedonya'nın bölüşülememesi yüzünden bu ülkelerin birbirine karşı giriştiği savaş) başlayınca ortaya çıktı.
Yunanlılar Bulgarların, Bulgarlar Yunanlıların suçlarını sayıp dökmeye başladılar. Bazı Avrupa ülkelerinin gazeteleri Yunan taraftarı olarak Bulgar zulümlerini anlatırken Bulgar yanlısı Rus gazeteleri Yunan dehşetini tefrika ettiler. Dünya 'zavallı Türklerin' başına gelenlerin bir kısmını bu sayede öğrendi.
Örneğin Bulgar yanlıları bildirdiler ki, Türkler Selanik'i Yunanlılara değil de Bulgarlara teslim etseydi, o feci olayları yaşamazlardı. Yunanlılar Selanik'i bir protokol ile savaşsız ele geçirmişti.
Protokolde Selanik'teki Türklerin ve savaş boyunca buraya doluşmuş on binlerce sığıntının hayatları garanti edilmiş, talan ve yağmaya göz yumulmayacağı taahhüt edilmişti. Tam tersi oldu. Türklerin ve bu arada Yahudilerin ne canı ne de malı korundu.
Koca şehir teröre teslim edildi. 'Büyük karışıklık ve katliam başladı. Epey Müslüman ve Musevi hayatlarını kaybettiler.'
Bir Alman gazeteci, Selanik'in fethini şöyle duyurdu: 'Selanik'teki Ayasofya Camii üzerinde haç yükseliyor yeniden. Yeni fatihler haçı diktiler; ama hani nerede Hıristiyanlık ve insanlık belirtileri? Talan, katliam, ırza geçme, korkunç oranlara yükseldi.
Çeteler civar köylerdeki Müslümanlara yapmadıklarını koymadılar. Çok sayıda göçmen açlıktan ya da süngüyle öldü. Yunanlıların beslemeyi taahhüt ettikleri silahtan tecrit edilmiş Osmanlı askerlerinden çoğu keza açlıktan öldü.' Belirtmek gerekir ki, teslim olan Osmanlı askerlerinin sayısı yaklaşık 25 bindi. Times muhabiri de 'Yunanistan'ın zaferini ne yazık ki fazla takdir edemiyoruz' diyerek olanları özetlemişti. Bütün bu cinayetler işlenirken İngiliz ve Fransız donanması Selanik Körfezi'nde demirliydi ve olan biteni izlemekle yetinmişlerdi.
Ölüm Yürüyüşü
Balkan Savaşları, Balkanlar'daki Türk ve Müslüman nüfus için sabrın, direncin ve tahammülün son sınırıydı.
Balkan ülkeleri, Osmanlı'ya karşı zafer elde etmişlerdi ama onların asıl zaferi savunmasız sivil halka karşıydı. Bunun kanıtı şuydu ki; bağlaşıkların birbirine düştüğü İkinci Balkan Savaşı'nda, yani Yunanlılar, Bulgarlar, Sırplar birbirleriyle savaşırken bile olan sivil Türk ahaliye olmuştu.
Osmanlı'ya karşı yürütülen ilk savaştan sonra sağ kalabilenlerin çoğu bu ikinci savaş sırasında topraklarından atıldı. Savaş suçlarını soruşturmak üzere kurulan Carnegie Komisyonu, ikinci savaş boyunca Selanik'e gelen göçmen sayısının 135 bin olduğunu tespit etti. Düşünün ki, Osmanlı'ya karşı savaşta olduğu gibi Bulgarların, Yunan ve Sırplara karşı savaşında da sürülenler Türkler oldu.
Ölümden kurtulup güvenli bölgelere ulaşanların göç yollarında yaşadıklarıysa, pek soğukkanlı gözlemcilerin bile yüreklerini sızlatmıştı. Fransız gazeteci Stephane Lauzanne, ilk sürgün kafilesine İstanbul'a 20 kilometre mesafede rastladığını söylüyor. 'Ondan sonra ardı arkası kesilmedi. Bazı fakirler, ihtiyarlar, kadınlar, çocuklar ufuktan bize doğru, kendilerini kovalayan görünmeyen güçten korkarak, suskun ve telaşlı kaçıyor, kaçışıyorlardı.' Muhacirlerin yığın yığın biriktiği İstanbul'un insan haritası değişmişti. Hastaneler, Ayasofya Camii dahil pek çok ibadethane, sokaklar ve yıkıntı halindeki Çırağan Sarayı bile savaş mağdurlarını ağırlıyordu. 'İstanbul'un yolları geçilmez bir hal aldı.
Kaba bir örtü ile örtünmüş öküz arabası konvoyu göz alabildiğine uzanıyordu. Bütün bu zavallılar, … sokaklarda, meydanlarda ve cami civarlarında açıkta uyuyorlardı.'
Askeri bir hezimet olarak Balkan Savaşı'nı değerlendiren Enver Paşa ise şunları yazıyor: 'Başıboş sürünen bozguna uğramışlar ordusuna, Rumeli'nin bağlarından kopup gelen, daha perişan yüz binlerce muhacirin sürüne sürüne, eriye eriye kalan kafilelerini de eklemeliyiz.
Evet Rumeli göçüyordu. Rumeli Türkleri akıp geliyorlardı… Bu yangının alevleri içinde bilinmez geleceklere doğru akıyorlardı.'
Hazin Unutuş
İşgal edilen bölgelerdeki Müslümanların savaştan önceki ve sonraki nüfusları ele alındığında, 96 yıldır görmezden gelinen büyük bir insanlık suçu ortaya çıkar.
Osmanlı'nın 1906 yılı nüfus istatistiklerine göre Makedonya'da 1 milyon Türk, 750 bin de Arnavut olmak üzere toplam 1 milyon 750 bin Müslüman (Selanik'te 485 bin, Kosova'da 752 bin, Manastır'da 460 bin); Ulahlar ve Sırplar da dahil olmak üzere 627 bin Rum, 575 bin Bulgar, 200 bin civarında da Yahudi, Ermeni, Katolik ve Protestan bulunuyordu. Avrupalı kaynaklar da Müslümanları 1 milyon 200 bin ila 1 milyon 500 bin arasında gösteriyordu. Ama Avrupalılar, Hıristiyanların toplam nüfusunu biraz daha fazla göstermeye gayret ediyorlardı.
Balkan Savaşları'ndan önceki nüfus hareketlerini de hesaba katan Justin Mc Carthy, yeni göçlerle 1911'de Makedonya'yı oluşturan üç vilayette (Kosova, Manastır ve Selanik) Müslümanların iki milyona ulaştığını söylüyor. Osmanlı Rumeli'sindeki diğer Müslümanların sayısının da (Edirne vilayetinde 760 bin, Yanya vilayetinde 245 bin, İşkodra vilayetinde 218 bin olmak üzere) 1 milyon 223 bin olduğunu hesap ediyor.
Buna göre Balkan Savaşları'ndan önce Osmanlı Avrupa'sı da denen Rumeli topraklarında (Arnavutluk ve Bosna Hersek hariç) toplam 3 milyon 242 bin Müslüman (Türk, Arnavut, Boşnak, Pomak, Çerkes) yaşıyordu. Bulgarların sayısı 1 milyon 220 bin (Makedon ve Sırplar, Bulgar nüfus içinde sayılıyor), Rumların ise 1 milyon 558 bin idi. Müslümanlar tek tek her vilayette ve bölgenin tamamında mutlak çoğunluğu ellerinde tutuyorlardı. Savaşla birlikte Edirne vilayeti dahil Osmanlı toprakları tamamen işgal edildi. Daha sonra Osmanlılar Edirne'yi kurtardı ve buradaki Bulgarlarla, Bulgaristan'da kalan Türklerin bir kısmı mübadele edildi. 1911 yılı istatistiklerine göre hesaplandığında Yunanistan, Bulgaristan ve Sırbistan tarafından işgal edilen bölgelerde bulunması gereken Müslüman nüfus 2 milyon 315 bindi.
Savaşın başladığı 1912 yılından itibaren Osmanlı topraklarına (Anadolu ve Trakya'ya) sağ salim ulaşabilmiş sürgün sayısı 413 bin 922 kişiydi. Türk-Yunan mübadelesi gereğince, 1921-1926 yılları arasında gelen göçmen sayısı da 398 bin 849 idi. Bu da Balkanlar'dan Türkiye'ye 1912'den 1926'ya kadar toplam 812 bin kişinin ulaştığını gösteriyordu. Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan'da 1920'li yıllarda yapılan sayımlar ise buralarda kalan Müslümanların sayısını 870 bin olarak veriyordu.
Bunlar, Türkiye'ye sığınanlarla birlikte 1 milyon 682 bine ancak ulaşıyordu. Bu nüfus savaştan önceki miktardan (2 milyon 315 bin) düşüldüğünde 632 bin kişinin kayıp olduğu ortaya çıkıyordu. Kayıpların tümünün katledildiği, açlık ve hastalıklara kurban gittiği kesindi. Savaşlarda ölen, esirken öldürülen on binlerce asker ile devlet görevlisi olduğu için Balkan nüfusundan sayılmayan binlerce kişi bu sayılara dahil değildi.
Sonuçta Balkanlar'daki Müslüman nüfusunun yüzde 35'i sürülmüş, yüzde 27'si kıyıma uğramıştı. Kalanlar artık azınlıktaydı. 'Irklar savaşı' meyvesini vermiş, yüz yıla yayılan etnik temizlik hareketi sonucunda Türkler, Balkanlar'ın hayatından tart edilmişti.
Türkiye'ye ve Türklere de bunu kabullenmek düşmüştü. Hayır, kabullenmek de yetmemişti. Unutmak gerekmişti. Trakya'dan Anadolu'nun en ücra köşelerine kadar yayılan göçmen köylerinin, kasaba ve şehirlerinin; o şehirlerdeki göçmen mahallelerinin, konusu sürgün ve ölüm olan pis bir oyunun hazin dekorları olduğu hatırlanmak dahi istenmemişti.
Balkanlar'ı gezenler, Balkanlar üzerine yazanlar, sözüm ona Anadolu'daki soykırımların çetelesini tutanlar, bir kez olsun, yalnızca bir kez olsun, bir zamanlar Balkanlar'ın çoğunluk nüfusunu oluşturan Türklere ne olduğunu sormadılar.
Vicdanlı bir kalem, temiz bir kalp, kirlenmemiş bir beyin; Leon Troçki bundan 96 yıl önce, 'kültürden nasibini almış her insanın, hissetme ve düşünme aczi yaşamayan herkesin tüylerini ürpertecek, midesini bulandıracak suçları' bir bir sıraladı ve haykırdı:
'Neredeler şimdi? O binlerce yaralı Türk nerede? Onlara ne oldu? Onları ne yaptınız? Bize bu soruların cevabını verin!'
Bu soruya kimse cevap vermedi. Ne yazık, o gün bugündür, bir daha kimse sormadı.
AND OLSUN Kİ;GELECEĞİZ
AND OLSUN Kİ SIRF İNTİKAM İÇİN GELECEĞİZ.