IRAK TÜRKMEN EDEBİYATI TARİHİNDEN YAPRAKLAR
Şemsettin KÜZECİ
Irak Türklerinin Irak’ta yerleşimi (54 H / 674 M) yıllarına dayanır, o yıllarda, Orta Asya ve Azerbaycan’dan göç eden Türkmenler, önce Irak’ın güneyi, Basra’da yerleşirler daha sonra muhtelif tarihlerde o topraklarda kurulun 6 Türk devleti sonucu; Kut, Samarra, Kerkük, Musul ve Erbil ve Irak’ın diğer illerine yayıldılar. Irak’ın kuzeyi Telafer’den güneye doğru Mendeli’ye kadar uzanan ince bir şerit üzerinde yaşamaktadırlar.
Irak Türklerini Nüfusu ise, yaklaşık 4 Milyon civarındadırlar. Yerleşim merkezleri ise Kerkük, Musul, Erbil, Bağdat, Tuzhurmatu, Kifri, Hanakin, Telefer illerinde bir ince şerit üzerinde yaşamaktadırlar. Oğuz boylarından olan Irak Türkmenlerinin yazı dili Türkiye Türkçesi konuşma dilleri ise, hemen hemen Azerbaycan şivesidir.
Kültürlerine gelince, Köklü, Zengin bir kültüre sahiptirler. Eski çağlardan beri, Irak’ta yaşayan Türkmenlerin dilleri olduğu hâlda kendilerine de özel olarak edebiyatları varidi. Ama ne yazık ki ,bu edebiyat sadece meclislerde ve özel oturumlarda şifahi olarak dile getirilirdi.
Irak Türkmenlerini yazılı edebiyatı 14.yüzyılda büyük Şair İmadettin NESİMİ El-BAĞDADİ ile başladı.1370–1417 M. yılları arasında yaşayan NESİMİ Irak Türkmen Edebiyatının en zengin hazinesi sayılır. Şiirlerini Irak Türkmenlerinin dili ile yazdı. Aynı zamanda DEDE KORKUT ‘ta yine Türkmence yazılmıştı.1498–1556 M. tarihleri arasında yaşayan FUZULİ yazdığı Şiirlerinin birçoğunu Türkmence olarak tespit edilmiştir. Ancak bunların şiirleri bütün dünya Türklerinin ortak malıdır diye biliriz.
Fuzuli’nin izinde giden şairleri ise, DİVAN edebiyatında ürünlerin verdiler. Onlardan: Ruh El –Bağdadi, Nevres El-Kadim, Safi Abdullah, Kabil, Mehri, Asat Naip, Hıdır Lütfi, Hicri Dede, Reşit Akif, Mehmet Sadık, Celal Rıza Efendi, Hasan Görem, Ali Marufoğlu, Osman Mazlum ve diğerlerinin de ürünleri edebiyatımızda büyük yeri vardır.Kerkük yakınlarında olan Tuzhurmatu ilçesinde yaşayan Şair Hasan Görem, Hafızlığına rağmen Beş dili (Arapça, İngilizce, Fransızca, Farsça ve Anadili Türkçe’yi) anadili gibi bilirdi.
Filhakika zahire uşşağa rağbet kalmamış
Başkadır alam bugün insana ülfet kalmamış
Hep değişmiştir bugünde sakiler, peymanalar
Gitmiş erbabı sefa meyde meziyet kalmamış
Neşedar olmaz içenler bilakis mahzun olur
Terki lazımıdır şarabın onda lezzet kalmamış
Bildiğim hâlda zaman evladının ahvalini
Söylemem hala cihanda ehli gayret kalmamış
Var necabet ehli amma cümle halk efkârını
Kim ki tetkik eylemiş söyler necabet kalmamış
Olmaz insan bazı cahillerden cefa gördüyse de
Söylesin her kes fenadır ehli himmet kalmamış
Halkın ahlakın deme kendi ahlakın ıslah et
Sen nesin hala düşün dersin nezaket kalmamış
Hasan GÖREM
Yine Kerküklü Şair Osman MAZLUM’ dan bir örnek
Taliim
Safhayı bahtım açarsam leyliden sevda çıkar
Hasılı ömrum cihanda ahu vaveyla çıkar
İrtiyah kalbi bimarim için nur günü
Hangi bir gülzara gitsem bir kuru sahra çıkar
Köy mehbubi hudaya haç için etsem sefer
Başıma taşlar yağar karşıma ejderha çıkar
Şah beni davet kılarsa sofra vallasına
Sui hazımdan pilavı b’ınemek şurba çıkar
Öyle bed bah bir kulun kim çarşıda satsam kefen
Kimse ölmez ya kefensiz gömmeye fetva çıkar
Esbabı dehirde buğdayı tartsam nan için
Ya değirmene su gelmez ya unum arpa çıkar
Muttasıl olmuş bana edbari ikbalim serap
Tatlı duş görmem fakat bet gördüğüm rüya çıkar
Irak Türkmenleri Aruz dan sonra HECE tartısını yeni bir şekilde benimsemişler ve kullanmışlardır. Bu ölçüde Irak Türkmenlerini önde gelen şairlerinden:
Reşit Ali Dakuklu, Hasan Görem, Mehmet İzzet Hattat, İzzettin Abdi Bayatlı Felekoğlu, Salah Nevres, Abdüllatif Benderoğlu, Rıza Çolak, Hasan Kevser, Faruk Faik Köprülü, Hüsam Hasret, Esat Erbil, Seyfettin Biravcı. Üryan Veli Demirci, Kevser Saki Bağvan, Kazancı Kızı, Sami Tütüncü, Timur Abdülaziz Bayatlı, Hazım Şükür Dakuklu ve diğerleri…
İşte Hece tartısında usta şairlerden sayılan Seyfettin BİRAVCI Kerkük Tabloları başlıklı Şiirinde diyor ki;
Kerkük’ümün al kanı şehit kanın andırır
Cennet meleklerini büyüsüyle kandırır
Yüreğinden fışkıran o kara altın seli
Batıda kulelerin lambasını yandırır
Kerkük, Baba Gürgür’le yanağını allıyor
Batış ışınlarını omzuna salıyor
Alkımlarla kuşanmış yosma bir gelin gibi
Çiçeklerin ruhuyla dudağını ballıyor
Yıpranmış koca kale gözümüzde fer gibi
Uzaklardan görünen meydanlarda er gibi
Tarihi, motif, müzeler defineler kaynağı
Gizli ezan çekiyor tapınakta şer gibi
Kalıtlar sembolüdür yitik kalan Taşköprü
Lover sözcüklerinde yoktur sana eş köprü
Hasanın sert taşları yıllaradır susuz bitkin
Dua okur yalvarır ne olur bir az coş köprü
Tarihlere destansın Fuzuli yazmış seni
İlahi bir tablosun doğalar çizmiş seni
Çemberleşen bulutlar yaldızlı bir çerçeve
Tanrılar heykel taraş içimde kazmış seni
İzzettin Abdi BAYATLI ise;
Yetmez mi ilahi bu bulut artık ayaz et
Dönder bu siyah günlerini bir de beyaz et
Her derde tahammül edebildim, döze bildim
Artık bir az olsun keder, afğanımı az et
Geç karşıma sen bak bana ey sevgili bir an
Baktıkça senin gözlerine can bulurum can
Ölmekten ağırdır güzelim vallahi hicran
Bir gün olur gözlerinin rengine dalsam
Geçti bu ömür fırtınalı kaygılı günle
Dindir yeter it fırtınayı sen kışı yaz et
Ha işte niyaz etmedeyim senden ilahi
Göster dediğin ben vereyim sen de niyaz et
Heceyi ustalıkla kullana bir diğer şair, Salah NEVRES Aksu şiirinde Tuzhurmatunu şöyle anlatıyor:
Gitsem Tuzhurmatunun bağlarında dinlensem
Yanıklı hoyratlarda öykümüzü dinlesem
Hicranzede kuşlarla ben de bir az inlesem
Çağırsam Aksu ak su
Haykırsam bana bak su
Ya söndür yahut sen der
Tutuş her şeyi yak su
Varsam İmam Ahmet’e ayak izi arasam
Buhur kokan taşlarda dudak izi arasam
Gömütler arasında ayak izi arasam
Çağırsam Aksu ak su
Haykırsam bana bak su
Ya söndür yahut sen der
Tutuş her şeyi yak su
Irak Türkmen Şiirinin dev isimlerinden sayılan Mehmet İzzet HATAT Vatan Şarkısı şiirinde Vatanperverliğini duygularını şu şekilde ifade ediyor:
Iraklıyız Kerkük şehri ilimiz
Müslümansız Türkmen’cedir dilimiz
Başkasına vermeyiz biz bu yurdu
Coşar altın bulağımız gölümüz
Iraklıyız tarihte var şanımız
Zafer bulmaz bize hiç düşmanımız
Yad ellere yurdumuzu vermeyiz
Parçalansa şu uğurda canımız
Yurda bağlı pek temizdir kanımız
Yardımcıyız öyledir vicdanımız
Çalışmakla yurdumuz cennet olur
Cihan bilir şanıyla irfanımız
Biz vatanın korkmayan evladıyız
Yurda her yan bakanın celladıyız
Savaşlarda yenilmezdi babamız
İşte biz de onların ahfadıyız
Çağdaş Irak Türkmen edebiyatında SERBEST şiir geç başlamışsa da ama iyi ve başarılı ürünler elde edebilmiştir.1950 yıllarında ilk serbest şiir yazan Abdulhalik Baytlı ile Türkmen şiirinin kadın sesi olan Nesrin Erbil tarafından yazılmıştır. Daha sonra bunların izinde bir takım şair ve çağdaş Türkmen edebiyatçıları bu kervanı seve seve sürdürmüşlerdir. Onlardan:
Benderoğlu, Kahtan Hürmüzlü, Mehmet Ömer Kazancı, Remzi Çavuş, Nusret Merdan, İsmet Özcan, Şemsettin Küzeci, Fevzi Ekram Terzi ve Kadın şairlerden; Münevver Molla Hassun, Kadriye Ziya, Süphiye Halil Zeki,
Nesrin Erbil’den Unut Başlıklı şiiri:
Yeni bir şiir isteme benden
Bütün mısralarım tükendi
Alnımda esrarengiz ülkelerin yazgısı
Arzular yol yol kurumuş içimde
Köşe başlarında kalmış gülüşmelerimiz
Yeni bir şiir isteme benden
Üzüleceksin
Artık unut başka ne varsa
Ayrı kadehlerde başlıyor örenlerimiz
Çığlılk çığlık büyüyecek sessizlik avuçlarımda
Kadeh kenarlarında dönecek başlarımız
Düşüneceksin
Kaybolacaksın akşamsız sokaklar içinde
Yarım yamalak bir güneş yoluna çıkacak
Yalnızlık zonklayacak kulaklarında
Avuçları boşlukta kalacak
Üşüyeceksin.
Remiz Çavuş Pembe Duş şiirinde şöyle diyor:
Yeni bir şafak daha,
Doğsun diye:
Özlemler sıralanır
Günlerin tellerinde
Yeni bir şafak
Ufukta görünmeyince
Sözler,
Yalvarış,
Umutlar ..
Deniz dalgaları gibi
Parçalanır geceler kıyısında.
İsmet Özcan ise Papatyam şiirinde iç duygularını açıklıyor;
Papatya..
Papatya
Yüz yerinden vurulmuş
Sonra gülen papatya
Bende bilirim
Uğurlu bir rüzgârdır
Ömrün ilkbaharı
Aşk dağından eser ya.
Yüreğinde şarkılar var
Denizyıldızları kadar
Kanadında,
Yedi renkten örülmüş
Sıcak ve geniş bir merhaba
Dünyayı okşar gibi
Süt mavisi gözlerinde
Pul pul gümüşsü yağmurlar
Gecenin kömürleşen bağrına
Boncuk boncuk düşer ya.
Papatya..
Papatya
Kalbi bin bir közle yıkanmış
Yine seven papatya
Ben de bilirim
Şafağın nikabı düşerken
Çalkalanır yerin dol yatağı
Yaşam kokar yaylalar
Nasıl ki
Olur bir kişneme
Alırsa yabanı kısrağı
Öylesine şahlanır
Kocaman dalların şehveti
Ya şehrimin gurur dolu kuşları !!?
Ne de güzel götürürler
Özgürlüğün pembe tülünü
Götürürken
Nice horyat yakarlar
Kır çiçekleri üstüne
Papatyam
Benim de bir horyatım var
Öz üstüme yazmışam:
Xara baxar
Gül solsa xara baxar
Meni bir namert vurup
Al kanım xarap axar
Türkmen huylu papatyam
Günler sağır ırmaktır
Duymaz insan sesini
Akışında bellenmiş bıçaklar var
Sarısını,
Yeşilini biçer ya
Ey deryaları kadar derin
Sürmesi ıslak
Badem gözlüm papatyam
Bendeniz; Şemsettin Küzeci, hislerimi bu şekilde ya şiire yansıtıyorum:
SEVGİ
İstersen
Ağlat beni
İstersen de
Güldür
Yurdumu
Sevdiğime
Yurdumda beni
Öldür!
BİZİM İLDE
Bizim ilde
Her acıyı Çekmek
Gerek...
İlacını
Düşünmek.
Katlanmayan
Darağacını
Düşünmeli
Bizim ilde,
Bizim ilde.
BİZDEN DEĞİL
''Güneşi''
İsteyen
Uykudan
Uyanmalıdır...
Milletini
Omzunda
Taşıyan
Her zorluğa
Dayanmalıdır...
Bu istekleri Gerçekleştiren
Çilelere, acılara
Katlanmalıdır...
Katlanmazsa
Bizden değil!
SEZGİN SORU
İnsan,
İnsanı
Öldürebilir
Ama...
İnsan,
İnsana
Can
Verebilir mi?
BİZ
Biz
Güneş
Değiliz
Güneşi
Görmeye
Gelmişiz
Ölmeden
Önce.
EY ÖZGÜRLÜK
Pahalısın
Her şeyden
Gözümde
Yaşarsın
Yolunu
Kimse
Çeviremez
Sınırları
Aşarsın.