Çok eski bir web tarayıcısı kullanıyorsunuz. Bu veya diğer siteleri görüntülemekte sorunlar yaşayabilirsiniz..
Tarayıcınızı güncellemeli veya Chrome kullanmalısınız.
İRAN’DAKİ TÜRK NÜFUSUNA İSTATİSTİKSEL BAKIŞ
1.Giriş
Günümüzde İran nüfusu içerisinde Türk soyluların oranı tam olarak bilinmemektedir. Bunun nedeni, Türklerin esnek olarak İran coğrafyasında yayılmış olmaları ve aynı zamanda etnik kökeni esas alan resmi bir nüfus sayımının bulunmamasıdır.
Bir taraftan resmi olamayan ve onaylanmayan 35 veya 40 milyon Türkün bulunduğunu öne süren Güney Azerbaycan teşkilatları, bir yandan da İran devletinin resmi çevrelere ve BM‘ye ilettiği sayı (18 milyon) şüphe yaratmaktadır.
Bu çelişkili rakamlar, doğruya yakın bir sayıya ulaşmak için nüfus sayımı gereksinimini ortaya çıkarmıştır. Bu çalışmada, ön yargıdan uzak, bugünkü İran’ın 1950’li yıllardaki ordu arşivlerini inceleyerek doğru bilgiye ulaşmak, Türklerin yaşadıkları yerleşim birimlerinin sayımını yaparak, doğruya yakın bir oranı ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Amacımız her hangi bir siyasi yoruma girmeden, ön yargısız dağınık ve karmaşık bilgileri bir araya getirerek, bugünkü İran adlanan coğrafyada yaşayan Türklerin sayısını belirlemektir. Bu bilimsel hesaplama, politik konuları dikkate almadan sadece doğrular üzerinden siyaset yapmayı dikkate alır. Çalışmada hiçbir polemiğe girmeden, doğrulara dayalı bilgilendirme esas alınmıştır.
Çalışmada esas alınan hesaplama yöntemi ve kaynak belge 1951-1953 yıllarındaki İran ordusunun verdiği bilgileri esas almaktadır. Söz konusu nüfusu temel alarak, oran ve yüzde belirlendikten sonra son yılların nüfusuyla kıyaslama yapılmıştır. Aynı zamanda İran İstatistik Merkezinin (1998-1999) resmi sayımı ile çıkarılan rakamlar karşılaştırılarak, hata ve doğruluk oranı belirlenmeye çalışılmıştır.
Aynı zamanda konu ile ilgili birçok çalışmalar da araştırılmıştır. İran‘daki Türk nüfusu ile ilgili sayımların genelde güvensiz olduğunu da belirtmek gerekir. Bunları da göz önünde bulundurarak ulaşabildiğimiz tüm rakamları aktarmaya çalışacağız.
2.İran diye Adlanan Coğrafyada Konuşulan Diller
Bugünkü İran adlanan coğrafyada 90‘ın üzerinde dil konuşulmaktadır. Ancak devlet dili olarak Farsça ilan edilmiştir.
Ülkede konuşulan diller, üç ana gruba ayrılmaktadırlar. Fars dillileri, Türk dilliler ve Sami dilliler[1]:
Bugünkü İran diye adlanan coğrafyada çok konuşulan diller Türkçe (Azerbaycan, Kaşkay ve Türkmen), Farsça, Arapça, Lor, Lek, Beluç, Gilek ve Mazenderan ve birçok küçük milletlerin dilleri
Bütün dillerin içinde Türk Dili[2](Azerbaycan Türkçe’si) oran olarak çoğunluğa sahiptir.
3.İran diye Adlanan Coğrafyada Türklerin Arazisi
Yüz ölçümü 1.648.195 Km² olan İran devletinin 2003 yılı itibari ile nüfusu 68.278.826, nüfus artış hızı da yüzdesi 0.83 olarak belirlenmiştir. Bu coğrafyanın 300,000 km²’lık bölümünde Türkler yaşamaktadır. Bu da Kuzey Azerbaycan’ın(86,600 km² ) dört katına ve Türkiye’nin (774,815 km² )yüzde 40 ‘ına eşittir.
İran diye adlanan coğrafya esasen 11 etnik bölgeye bölünmektedir:
1-Farsların bölgesi
2-Azerbaycan Türklerin bölgesi
3-Lorların bölgesi
4.Leklerin bölgesi
5-Kürdlerin bölgesi
6-Larların bölgesi
7.Belüçların bölgesi
8-Türkmen Türklerin bölgesi
9-Gilan bölgesi
10-Mazenderan bölgesi
11-Arabistan bölgesi
Ayrıca bu etnik bölgelerin çoğunda da yine Türkler yaşamaktadır.
Ülkenin en yoğun nüfusa sahip bölgesi Mazenderan ve en düşük nüfus yoğunluğu ise Güney doğu da bulunan Belüçistan etnik bölgesidir.
Çizelge 1 ‘de Bölgelerde nüfus yoğunluğu gösterilmiştir.[3]
Bölge
Nüfus Yüzdesi(Kişi/km²)
Mazenderan
227.2
Gilan
191.7
Türkmen
75
Azerbaycan
70.3
Arap
65
Kürt
42
Lor
40
Lek
35.1
Fars
22.7
Lar
5.5
Belüç
2.9
Çizelge 1: Bölgelerdeki nüfus dağılımı:
Ülke genelinde 1989 yılına göre ortalama 36 kişi/km² yaşamaktadır.
Türk nüfusu dağınık olarak İran diye adlanan coğrafyanın her bölgesinde görülebilir. Ülkenin kuzey batı, kuzey doğu ve güney toprakları, Türklerin yoğun olarak yaşadıkları bölgelerdir.
İran diye adlanan coğrafyada yaşayan Türkler, başlıca üç bölgede yaşamaktadırlar. Bu bölgeler :
1. Kuzey Batı Türkleri (Güney Azerbaycan) bölgesi
2. Kuzey Doğu Türkleri (Güney Türkmenistan ve Horasan Türkleri) bölgesi
3. İran Diye Adlanan Coğrafyanın Güney ve Merkez Türkleri bölgesi
Güney Azerbaycan bölgesi (bkz. 1. harita) Türkiye ve Kuzey Azerbaycan sınırlarından başlayarak günümüzde İran diye adlanan coğrafyanın iç bölgelerine kadar uzanmaktadır. Bu bölge 170,000 km²’lik bir alanı kapsamaktadır. Tarihi ve ekonomik bakımdan ülkenin diğer Türk gruplarına nazaran daha fazla gelişmişlerdir. Bu bölge esas olarak Doğu Azerbaycan(Tebriz), Batı Azerbaycan(Urmu), Erdebil (Erdebil), Zencan (Zencan), Hemedan (Hemedan), Kazvin (Kazvin), Merkezi (Erak), Tehran (Tehran), Kum (Kum), Gilan (Reşt) ve Kürdistan illerini içermektedir. Bu bölgelerin tamamı veya ülkenin içine doğru uzandıkça büyük bir kısmı, Türk arazisi olarak tanımlanır. Bir başka deyimle birbirine bağlı olarak tanımlanan bu kentlerin etrafında yaşayan halk çoğunlukla Türklerdir:
A: Tahran - Kazvin -Zencan – Miyana -Tebriz
B: Tebriz - Merend - Culfa
C: Tebriz - Merend - Hoy - Maku - Bezergan
D: Tebriz – Sarab – Erdebil – Astara - Enzeli
E: Tahran - Kazvin – Takistan - Hemedan
F. Tahran - Alişah - Robat Kerim - Sava - Halecestan - İştihard
g: Tahran - Sava - Ğorg Abad – Revan – Kazvin - Buin Zahra ve Avec
H:Tahran - Kum - Erak - Hemedan -.Songur
Bu kentlerde sürekli olarak Türkler yaşamaktadır. Bu bölge genellikle Güney Azerbaycan olarak tanımlanmaktadır. Bu illerin ve bu illere bağlı civar bölgelerin çoğu tamamen Türk bölgeleridir.
Güney Azerbaycan bölgesinde bulunan illerin yüz ölçümü (Ülkenin 1998-1999 yıllarında verdiği resmi rakamlara göre) çizelge 2’de verilmektedir:
İl
Toprak Ölçümü(km²)
Oran
Doğu Azerbaycan
45,481
Arazinin Hepsi
Batı Azerbaycan
37,463
Arazinin Hepsi
Erdebil
17,881
Arazinin Hepsi
Zencan
21,841
Arazinin Hepsi
Kazvin
15,502
Arazinin Hepsi
Hemedan
19,548
Arazinin Çoğu
Tehran
19,196
Arazinin Bir Bölümü
Merkezi
29,406
Arazinin Bir Bölümü
Kum
11,237
Arazinin Çok Az Bölümü
Gilan
13,952
Arazinin Bir Bölümü
Kürdistan
28,817
Arazinin Çok Az Bölümü
Çizelge 2: 1998-1999 yıllarında İran’ın verdiği arazi dağılımı:
► Türklerin yoğun olarak yaşadığı bölgeler
► Türklerin az veya çok az yaşadıkları bölgeler
Grafik 1: İran diye adlanan coğrafyada yüz ölçümüne göre Güney Azerbaycan’ın yüzdesini göstermektedir.
Kuzey Doğu Türkleri, Güney Türkmenistan ve Horasan Türkleri bölgesi. (bkz. 2. harita) İran devletinin kuzey doğusu ve Türkmenistan Cumhuriyeti sınırlarından başlayarak ülkenin içine doğru uzanıyor. Bu bölgede esasen sadece Türkmenler yaşamaktadırlar.Türkmenler çoğunluklar bir coğrafyada yanı Gülistan (20893 km²) ilinde ve çok az bir grubu da Horasan ilinde yaşamaktadırlar.Türkmenlere komşu olan Horasan Türkleri dağınık halde Horasan ilinde yaşamaktadırlar.
Türkmenlerin yaşadıkları bu bölgenin yüz ölçümü 23,000 km² ve Horasan Türklerinin yaşadıkları bölge 52,000 km²’dir.
İran diye adlanan coğrafyanın güneyinde ve merkezinde (bkz. 3. harita) yaşayan Türkler, bölgeye dağılmış ve başka milletlerle içice yaşamaktadırlar. Bu alan İsfahan, Fars, Buşehr, Yazd, Çarmahle, Bahtiyari, Gohkiluye, Boyer, Ahmet ve Kirman gibi illerdir. Bu alanın toplam yüz ölçümü tahminen 65,000 km²’dir.
Bu durumda bu coğrafya topraklarının hemen hemen beşte birlik bölümünde Türkler yoğun olarak, diğer bölgelerde ise dağınık şekilde yaşamaktadırlar.
Grafik 2: Türklerin yaşadıkları bölgenin yüz ölçümü
► Türklerin yoğun olarak yaşadıkları bölgeler
► Türklerin az veya çok az olarak yaşadıkları bölgeler
► Türklerin yoğun olarak yaşadıkları bölgeler
► Türklerin az veya çok az olarak yaşadıkları bölgeler
3.İran diye adlanan coğrafyanın Türk Nüfusu
İran diye adlanan coğrafyanın hemen hemen her tarafında bulunan Türk nüfusu özellikle üç bölgede yoğunlaşmıştır. ülkedeki Türklerin çoğunluğunu Azerbaycan Türkleri oluşturmaktadır. Azerbaycan Türkleri kuzey batı, merkez, güney ve kuzey doğuda yoğun şekilde yaşamaktadır. Türkiye’den sonra en yoğun Türk nüfusa sahip olan ülke İran diye adlanan coğrafyadır.
İran diye adlanan coğrafyada Türkmenler, çok az sayıda Kazaklar ve Halaçlardan sonra Türk nüfusun neredeyse tamamını Azerbaycan Türkleri oluşturmaktadır.
İran diye adlanan coğrafyanın nüfusu 1951-1953[4] yılları arsında 18,700,000 kişidir. Tahran’ın nüfusu 1950’de 1,040,000 kişi olmuş, bunun da üçte biri yani 346,667 Türklerdir. Unesko’nun 1951’de verdiği bilgilere göre, İran’daki Türklerin %22’si göçebe olarak yaşamışlardır. Bununla beraber eğer İran’ın bir birine bağlı Türk yurtlarını yani Merkezi beş[5] ildeki nüfus 4,388,323 kişi olursa, başka bölgelerde bulunan Türk nüfusunu eklediğimiz zaman bu rakam 5,184,846 kişiye ulaşır. Bu rakama Tahran’daki Türk nüfusunu ve göçebe Türkleri de eklersek nüfus 6,748,446 kişi ulaşır. Bu da İran devletinin %36,09’nun Türklerden oluştuğu anlamına gelir.
İran diye adlanan coğrafyada, Türklerin genellikle yaşadıkları bölgelerin adı ve nüfusu 1951-1953 yıllarındaki ülke yapısına ve çıkarılan %36,09’lık orana göre şöyledir:
Merkezi il:
Tahran: 68,643 kişi , Kazvin: 289,478 kişi, Demavend: 9,156 kişi, Kum: 7,115 kişi, Sava: 123,754 kişi, Mehellat: 5,046 kişi.
1. İl:
Erak: 203,322 kişi, Enzeli Limanı: 9,099 kişi, Reşt: 33,534 kişi, Zencan: 433,291 kişi, Talış:40,788 kişi, Fumen : 6,231 kişi, Lahican: 5,164 kişi.
2. İl:
Amol: 1,025 kişi, Sari: 2,715 kişi, Şahrud: 6,230 kişi, Gorgan: 43,615 kişi, Gonbed-e-Kavus: 47,290 kişi, Noşeher: 180 kişi.
3.İl:
Tebriz :662,809 kişi,Erdebil: 371,536 kişi, Eher: 262,624 kişi, Halhal(Hiro abad) :114,425 kişi ,Miyana: 124,057 kişi, Sarab: 123,832 kişi, Merend: 122,026 kişi, Meşkin(Xiyav): 64,589 kişi.
4.İl:
Urumiye: 136,061 kişi,Hoy: 149,232 kişi, Marğa: 347,270 kişi, Maku: 64,167 kişi, Mahabad(Soyug bulaq):7,169 kişi.
5.İl:
Bicar: 46,736 kişi, Tuyserkan: 6,729 kişi, Senendec: 39,586 kişi, Şah abad: 295 kişi, Kermanşah: 3,183 kişi,Melayer: 39,266 kişi, Hemedan: 389,965 kişi.
6.İl:
Ahvaz: 1,260 kişi, Horrem abad: 1,400 kişi.
7.İl:
Abade: 33,612 kişi, Buşehr: 23,972 kişi, Şiraz: 24,461 kişi, Fesa: 121,343 kişi.
8.İl:
Sircan : 580 kişi.
9.İl:
Becnurd : 62,355 kişi, Deregez: 77,673 kişi, Sebzevar: 80,849 kişi,Quçan : 110,925 kişi, Meşhed: 9,890 kişi, Neyşabur: 13,970 kişi.
10.İl:
İsfahan: 3,287 kişi, Şeh reza: 48,395 kişi, Şehre Kord : 42,498 kişi, Feriden : 72,090 kişi.
3.1 Kuzey Batı Türkleri (Güney Azerbaycan)
Türkiye ve Kuzey Azerbaycan’ın sınırlarından İran coğrafyasının içine kadar uzanan topraklarda Azerbaycan Türkleri yaşamaktadır. Bu toprakların tarihi adı da Azerbaycan’dır.
Eski Türk illerinden Afşar, Bayat, Beğdili, Bayındır, Kıpçak, Halaç, Akkoyunlu, Karakoyunlu, Rumlu, Ustaçlı, Tekeli, Şamlı, Zolkadir, Varsak, Capani, Turgutlu, Ecirli, Kaçar, Bayburtlu, İspirli, Karagözlü, Burçalı gibi illerin bir araya gelmeleri ve kaynayıp karışmaları Güney Azerbaycan Türklerinin oluşumunu sağlamıştır.
Tarih boyu Azerbaycan’da yaşayan Kıpçaklar ve Halaçların çoğu Oğuz Türklerinin içinde erimiştir. Ama o şivelerden kalan kelime ve deyimler bölgede çeşitli şivelerin oluşmasına neden olmuştur. Bugün eski halaç lehçesinde konuşan Türkler genelde Kum, Tefreş ve Selefcegan gibi kentlerde 50-60 köyden oluşan küçük gruplardan ibarettirler.
Güney Azerbaycan‘da yaşayan Türklerin çoğunluğu Müslüman ve Caferi Şii[6]lerdir. Az sayıda da olsa Sünniler de bulunmaktadır. Bölgede çok az sayıda Bahai ,Hıristiyan, Zerdüşt ve Musevi Türkler de yaşamaktadır.
Güney Azerbaycan veya Azerbaycan Türkleri hakkındaki sayımla ilgili çalışmalar çizelge 3‘te gösterilmektedir.[7]
Araştırmacı
Sayı
Yıl
Tahmini Nüfus Yüzdesi
Massingon
2.000.000
1929
%15.9
S.I.Bruk
4.195.000
1956
%24.8
H.Laziboğlu
3.900.000
1956
%20.6
Caferoğlu
4.000.000
1966
%15.5
Y.Dönmez
4.623.000
1970
%15.1
Dr.M.Kafalı
6.000.000
1972
%18.8
H.Lazizboğlu
16.000.000
1980
%42.7
Ercilasun
16.7-21.000.000
1981
%42.8-%53.8
Yeni Türk Ans
15..062.000
1985
%36.8
Rafael Blaga
-------
1997
%29.5
Çizelge 3: Azerbaycan Türklerinin sayımı ile ilgili çalışmalar.
Yukarıda gösterdiğimiz çalışmalar ile beraber 1950’lerde İran ordusunun bölgesel sayıma yönelik çalışması çok önemlidir. Daha doğrusu doğruya yakın görülmektedir.
Bölgede nüfusu yoğun olan kent ve köylerin sayımını (1951-1953 İran ordusunun belgelerine göre) çizelge 4‘de veriyoruz:
Kentin Adı
Köylerin sayı
Nüfusu
Tebriz
668
662,809
Zencan
1,032
433,291
Hemedan
452
389,965
Erdebil
732
371,536
Marağa