Kazak Türkleri'nden Kartalla Avcılık

Kartalla avcilik Turklerin en eski avlanma sekillerinden biridir. Alti bin yillik
tarihi gecmise sahip oldugu soylenmekle birlikte, biz onun tarihi izini kaynaklarda 2-3 bin yil
eskilere kadar takip edebilmekteyiz.

Arkeologlar bununla ilgili petroglifleri, yani kaya
resimlerini Kazakistan’in “Tanbali Tas” ve “Bayancurek” kaya resimleri arasinda tespit
etmistir.

Bunlarda, kartalla av avlayan avcilarin resimleri bulunmaktadir.[1]
Biz bu tebligimizde, kartalla avcilik konusunda, kartalin yakalanmasi,
evcillestirilmesi, egitilmesi, bakilmasi, av gelenekleri, gunumuzde Kazaklar arasinda kartalla
avcilik konulari ve Kazak Turkcesi’ndeki kartalla avcilik terimleri uzerinde duracagiz.

Kartalin yakalanmasi: Kazak Turkcesinde, kartali yakalayip egiten ve avda
kullanan avcilara kusbegi, yani kusbeyi veya “burkitci” yani kartalci derler.

Genel olarak
kusbeyleri kartali bes sekilde yakalayabilirler:

1. Doymus kartali yakalama: Yerde avini yakalayip yemekte olan kartalin iyicedoymasi beklenir. Kartalin doyup ucmaya hazilandigi sirada, hizli bir atla uzerine surulerek kartal yakalanir. Doyan kartal bazen ucmakta gecikir ve yakalanir.Ancak bazen de avcidan once davranarak ucup kurtulur.

2. Dogusturerek yakalama: Ehlilesmis kartal ile yabani kartal her zaman
birbirine dusmandir. Havada ucan yabani kartal goruldugunde, evcil kartal dogusmesi icin saliverilir. Iki kartal havada dogusurler. Dogusme esnasinda iki kartal birbirlerine pencelerini batirarak sarmas dolas bir halde yere duserler. Bu esnada yabani kartal yakalanir.

3. Agla yakalama: Kartallarin cok goruldugu bolgeye agla tuzak kurulur. Bunun icin etrafi yere saplanmis siriklar sayesinde agla cevrilmis u seklindeki yere canli veya derisi doldurulmus tavsan veya tilki yem olarak konur. Havadan bu yemi goren kartal almak icin son surat suzuler dalis yaptiginda aga takilir. Boylece kartal yakalanir.

4. Yuvadan yavru alma: Kartallar genellikle daglik arazilerde sarp kayaliklarin girintilerine yuva yaparak yavrularlar. Boyle yuvalara kayalarin ust kismindan ip sarkitilarak inilir ve yavru alinir. Ancak bu cok tehlikeli bir yakalama seklidir. Ana kartal genelde yuvasi belli olmasin diye sabahin erken saatlerinde yuvadan ayrilir ve aksama dogru geri gelir.
Yavrusunun alinmak uzere oldugu anda yuvaya donerse, avci icin cok buyuk tehlike yaratir. Bu durumda, kartalin saldirisindan korunmak icin avcilar yanlarinda kalkana benzer bir korunma araci da tasirlar.

5. Kapanla yakalama: Kartallar kapanla da yakalanir. Ancak cogunlukla havyanin ayagi yaralandigi veya kirildigi icin bu yol tercih edilmez.
Kartalin evcillestirilmesi: Kusbeyleri, yavru iken yakalanip egitilen kartallara
“kolbala” yani elde buyutulen kartal ve yetisken iken yakalanip egitilen kartala ise “tuz kartali” yani doga kartali derler.Doga kartalini egitmek, yavru iken yakalanip eldebuyutulen kartali egitmekten daha zordur.

Ayrica, Kazak kusbeyleri huy acisindan kartali “akbeyil” yani munis ve “kingi” ters mizacli olarak ikiye ayirirlar. Akbeyil kuslar sorun cikarmadan insana cabuk alisirlar.Ters huylu kuslarin ehlilestirilmesi ise uzun zaman alabilir. Yakalanan kartal “irgak” denilen yerden biraz yuksekce ucu baglanarak gerilmis ipe kondurulur ve ip salincak gibi devamli sallandirilarak kus birkac gece uykusuz birakilir. Cunku, cok dayanikli ve guclu bir havyan olan kartalin uykusuzluga dayanaksiz bir
hayvandir.

Ayrica gurultuden de rahatsiz olur. Ayni zamanda kartalin yaninda sabahlara kadar sarkilar soylenir veya cocuklara gurultu yaptirilir. Boylece hem kartal yorgun dusurulur hem de insanlara alismasi saglanir.
Kusu irgakka koyduktan sonra, devamli sallayip uyutmamak gerekir.
Uykusuzluktan iyice bitap dusen kus ansizin yere duser. Bundan sonra kartal uysallasmaya baslar.Kusbekler, vahsi kartali ehlilestirme surecinde, onu davranma, vurmak, bagirmak gibi kotu davranislarin dogru olmadigini soylemektedirler.

Cunku, kartal kinci bir hayvandir.
Maruz kaldigi kotu davranislari unutmaz. Gunun birinde intikam alabilir.[9] Nitekim,efsaneye gore, Naymanlarin Tolegetay isimli beyinin oglu Kitay’i egittigi kartali saldirarak oldurmustur.Yakalandiginda tok olan kartalin egitilmesi dikkat ister. Cunku, tok hayvan kolaylikla boyun egmek istemez. Devamli cirpinarak karsi koymak ister.

Bu yuzden kusun sindirim organlarinin ezilmesi veya ofkeden olmeleri mumkundur. Bu yuzden, tok hayvanin ehlilestirilmesine baslamadan once agzindan obek obek buz veya kar verilerek ic organlarinin ezilmesi onlenir. Veya, koltuk altlarina soguk su puskurtulur.Kartalin yeme alistirilmasi: Iyice ac birakilmis olan kartala bir parca et gosterilir.Baslangicta hayvan eti yemekten cekinir. Bu durumda, hayvanin kanatlarina basarak agzindanzorla eti yedirmek gereklidir. Kus ilk yemi yuttup nefeslendikten sonra kendiliginden verilen
etleri yemeye baslar.

Et once kusun gagasina kadar yaklastirilarak verilir. Daha sonra, et parcalari yavas yavas uzaklasilarak yedirilir. Boylece kus uzaktan yeme gelmeyi ogrenir.

Kartalin en zor av baykus: Kartal icin avlarin icinde en belalisi baykustur.
Ancak cok guclu kartallar baykusla bas edebilir. Kartala yakalanacagini anlayan baykus yere sirt ustu yatar ve iki pencesini one dogru tutar. Boylece ustune gelen kartalin kursagini delmeye calisir. Kartal gucsuz ve cevik olmazsa, baykus amacina kolaylikla ulasir. Bu yuzden
kendine guveni olan kartallar baykus saldirabilir.
Kartalla tavsan yakalama: Kartalin tilkiden ziyade tavsani avlamasi guctur.
Kartalla tavsan avi zor oldugu kadar, eglencelidir de. Tavsan genelde cali cirpi ve sik kamislarin oldugu bolgelerde yasar. Boyle mekanlarda avlanmak elbette kartal icin zordur.Ayrica zik zaklar cizerek kacan tavsani kartal yakalamakta zorlanir.


Kartalla avcilikta atin onemi: Kartalla avcilikta atin iyi olmasi da onemlidir.
Yuruyusu rahat bir at kartal icin de, avci icin de elverislidir. Kartalin avini uzak mesafelerde yakaladiginda, avcinin atinin hizli olmasi yararli olur. Ayrica atin kartaldan urkmemesi, av esnasinda sahibini terk edip gitmemesi de gereklidir.


Kartal avcisinin maiyeti: Kusbeyleri “sayat”, yani kartalla avciliga yalniz
cikmazlar. Cunku, kartalla avcilik tek kisinin yapacigi bir av turu degildir. Belli bir gorev paylasimi yapmis birkac kisiyi gerektirir. Kartal ile avcilikta gorevliler sunlardir:

Turipsi: Bir tepenin ustunde kartali tutan kimse.

Izsi: Tilki veya tavsan gibi av hayvanlarinin izini takip edip saklandigi cali cirpi veya kovuktan cikmasini saglar.

Kaguvsi: Kacan av hayvaninin tekrar bir cali cirpi arasina girmemesini, duzlukte kacmasini saglar.

Tosuvsi: Kartalin avini yakalamasini bekler ve kartal avini yakaladigi anda yetisir ve bir yem vererek avi kartaldan alan kimse.

Bakirsi: Av cadirinda kalan av pesinde olan kimselere sicak cay ve yemek
hazirlar. Ayrica avi seyretmeye gelen kimseler de sayata katilabilirler. Ayrica ava gelen misafirlere yakalanan ilk avi vermek gelenegi vardir. Bu sebeple, avin bereketi ve sansinin ayni zamanda misafirle ilgili oldugu inanci yaygindir. Eger av bereketli gecerse ise misafirin “kancigasi yagli” yani av torbasi yagli, aksine bereketli gecmedigi zamanda “kancigasi kuvragan” yani av torbasi kurumus denir.

Kartal’in mevsimleri: Kartal beslemek bir herhangi bir ev kusunu beslemeye
benzemez. Onun mevsimleri vardir. Bu mevsimlere gore kusu ava cikarmak, idman yaptirmak, tuylerinin yenilenmesi saglanmalidir. Genel olarak bir kartal Eylul-Mart aylarinda karli kis gunlerinde ava cikarilir, Mart’tan Agustos’a kadar kartal eski tuylerini dokup yeni tuy cikarir.

Bunun icin kusa gerekli ortam saglanir. Agustos-Eylul aylarinda ise kusa av idmanlari yaptirilir. Gunumuzde Kazakistan’da bazi zenginlerin gosteris icin kartal satin alip bu mevsimlerin geregini yerine getirmeden evde beslemelerini kusbeyleri elestirmekte ve bunun cok yanlis oldugunu soylemektedirler.

Av mevsimi: Genelde kartalla tilki avi icin uygun mevsim karin dustugu
gunlerdir. Cunku, tilkiler gunduzleri saklanip geceleri avlanan hayvanlardir. Genelde de sican gibi kucuk hayvanlari avlarlar. Av bulmak icin aksamdan sabaha kadar dolasirlar. Buna Kazaklar “tulkinin cortuvi” yani tilkinin dolanmasi derler. Kusbeyleri kar dustugu zaman cok sevinirler. Ozellikle Kazaklarin “sonar” veya “kansonar” dedikleri taze kar onlarin
avlanmalari icin cok elverislidir. Cunku taze karda tilkinin izi belli olur. Izi takip edilerek saklandigi yerden tilki cikarilir.

Kusun tuylerini yenilemesi: Mart ayinin ortalarindan itibaren av mevsimi sona erer. Artik kartalin tuylerini yenileme mevsimi baslar. Kusa bu mevsimde ozen gostermek gereklidir. Tuy yenileme donemini iyi bir sekilde geciren kus, eski tuylerinden tamamen kurtularak yepyeni, parlak ve canli tuylere sahip olur. Tuy yenileme mevsiminde hayvana
verilen yem miktari arttirilir. Tuyleri geregince yenilenen hayvan avlanma mevsiminde daha verimli olur. Cunku, daha cevik ve atak hareket eder. Eger hayvan bu donemi iyi geciremezse, tuyleri zayif ve soluk olur. Kusbeyleri icin avlanma mevsimi karin dustugu Ekim ayindan
Mart’a kadar surer.

Kartalin idmani: Agustos ayindan Eylul ayina kadar olan sure, kartalin deyim
yerindeyse antrenman donemidir. Bu doneme Kazaklar “kusti kayiriv” demektedirler. Bu donemde, kusbeyleri kartalarini, seyislerin yaris atlarini yarisa hazirladiklari gibi, ava hazirlarlar. Semiz kuslarin kas etleri sertlestirilip guclendirilirek ucusa hazirlanir. Bu devrede
kusa “bortpe yem” veya “ak cem” adi verilen yem verilir. Bu yem, bir gun boyu suya konarak kandan ve yagdan arindirilan kalorisi dusuk ettir. Bortpe yem kusun ic yaglarinin azalmasi ve kaslarinin gelisimini saglar. Eylul ayina kadar kus babina gelir ve ava hazir olur.Av doneminde kusa iki gunde bir yem verilir. Semiren ve tok olan kus tilki avlamaz. Diger yandan yeterince besin alamayan kus da halsizlestigi icin avda basarili olamaz. Bundan dolayi
av mevsiminde kartala verilecek yem miktari iyi ayarlanmalidir

Kartal avciligi ile ilgili Kazakca terimler:

Kiran: avcilikta mahir kartal

Pistak pistak: Kartalin cikardigi ses

Kaah kaah: Kusbeyinin kartali cagirma sesi.

Kusbegi: Kusbeyi

Kizilmay: Kusun ic organlarinin ezilmesi

Koyasin tusiruv: kusun midesindeki et kalintilari, yun, kil gibi rahatsizlik veren seylerin temizlenmesi

Kustu kayiruv: kartali ava hizirlamak icin idman yaptirma.

Irgak: Kartalin egitimi sirasinda kullanilan salincak

Bortpe cem veya ak cem: yagi ve kani temizlenerek kalorisi dusurulmus etten hazirlanan yem.

Sayat: kartalla avcilik seferi

Toyat beruv: Av esnasinda tavsan veya tilki yakalayan kartal avini hemen yemek ister. Iste bu sirada kartalin istahini kesmek icin hemen yem verilmelidir. Bunun icin onceden but etinden hazirlanan yem kusa uzatilarak bir iki kere gagalamasi saglanir. Buna toyat denir.

Sirga veya dalbay: tilki veya tavsan derisinden hazirlanmis kartali avlanmaya egitmeye yarayan torba.

Sirga cekmek: kartali avlanmaya egitme sirasinda sirga denilen torbanin atla hareket ettirilmesi.

Av kartalinin takimlari:

Tomaga: Genelde kartallarin gozu “tomaga” denilen bir baslik giydirilerek kapali tutulur. Eger kartalin gozu bu baslikla ile kapatilmazsa, hayvan rahat durmaz, saga sola saldirir. Av yolculugu esnasinda da tomaga ile hem kartalin rahat durmasi saglanir ve hem de Kartalin av gorerek ansizin ucmasi onlenir.
Kartalin gozleri cok keskindir. Goge yukseldigi zaman 10 km mesafedeki bir
tavsani gorebilir. Bu yuzden Kazaklarda bir deyis, “Altay’da tomagasi cikarilan bir kartal,Savir’daki tilkiyi gorur. Altay ile Savir’in arasi yaklasik 180 km’dir.

Ayakbav: Kartalin iki ayak bileklerine deri kayistan “ayakbav” yani ayak bagi denilen bagciklar takilir. Bu bagciklar 50 cm uzunlugunda olup ucunda halkasi vardir. Kartalla bu bagla ucar. Ucmadigi zamanlar bu halkalardan baska kayislar gecirilmek suretiyle baglanir. Egitim esnasinda bu halkalara sicim baglanarak uculur.

Tugir: Kartalin her zaman durdugu 3 veya 4 ayakli sehpa bicimindeki oturagi.
Buna tugir denir. Bu tugirin ayaklari sabit oldugu gibi, seyyar da olabilir.

Biyalay: Kartalin celik gibi pencesinden korunmak icin kola takilan deriden
yapilmis bileklikli eldiven. 1Kartal daima sag elde tutulur.

Baldak: Kartali at sirtinda tasirken kola destek olmasi icin egere takilan catal bicimindeki kaldirac. Bir kartal 30 kg’dan az degildir. Bu yuzden kusbeyinin bir kartali kolunda devamli tasimasi mumkun degildir. Baldak ona destek olur. Cok soguk havalarda, kartalin bazen usumemesi icin bebek gibi kundaklanarak tasindigi durumlarda olur.

Cem saptiyak: Kartalin yem kasesi. Sapli ve uzunca tahtadan yapilir.

Cem torba: Yem torbasi. Avlarda kartala verilecek etten yapilmis yemlerin
tasindigi torba.

Kartalin yas isimleri:

Kazaklar kartala 12 yasinin herbirine ozel isim vermistir. Bunlar sunlardir:

1. Balaban
2. Tirnek
3. Tastulek
4. Kantulek
5. Kumtulek
6. Kuvtulek
7. Koktubit
8. Kana
9. Cana
10. Bersin
11. Barkin
12. Songel

Kazaklara gore kartal cesitleri:
Kok segir, Segir payan, Kandi koz, Muz balak, Is cargis ve Ak iyik. Kartalin en iyisi Altay bolgesine has olan Ak iyik kartalidir.
Gunumuzde Kazaklar arasinda kartalla avcilik: Sovyet doneminde ihmal
edilen ve kaybolmaya yuz tutan kartalla avcilik, 1991’de Kazakistan’in bagimsizligini kazanmasindan sonra, tekrar canlanmaya baslamistir. Son birkac yildan beri Kazakistan’da kusbeyleri arasinda yarismalar duzenlenmektedir. En son Subat 2006’da yapilan “Sonar 2006” kusbeyleri yarisina 6 eyalatten 30 kadar yarismaci katilmistir.

Kartalin dis gorunusu ve guzelligi, gucu, avina dalis sekli ve yakalayisi, ucusu ve sahibine bagliliginin degerlendirildigi yarisma sonucunda, Aben Toktasinov isimli yasli kusbeyi Ak Celke (Ak Ense) isimli kartaliyla birinciligi aldi. 2006 yili itibariyla Kazakistan’da 70 kadar profesyonel kusbeyi bulunmaktadir. Kazakistan’da kartalla avciligi gelistirmek icin Kartal Federasyonu kuruldu. Federasyon Kazakistan’daki kusbeyleri yarismalarini uluslar arasi seviyeye cikarmak icin calismalar yapmaktadir. Oncelikle Mogolistan, Ozbekistan ve Cin kusbeyleri arasinda musabakaler tertiplenmesi planlanmaktadir.Ayrica Karagandida bir kartalla avcilik okulu acilmistir. “Kayrat” at sporu okuluna bagli olarak acilan “Sayat” Kartalla Avcilik okulunda lise seviyesindeki genclere egitim verilmektedir. Iki, uc yil suren egitimde, once ata binme ve daha sonra kartal avcilik ogretilmektedir.

Kazakistan’in kartallariyla meshur bolgesi Nura’da ise bir kartalla avcilik muzesi acilmistir. Burada kartalla avcilik tarihi uzerine fotograflar, av kartali takimlari gibi esyalar sergilenmektedir. Muze ziyaretcileri ayrica av mevsimlerinde kusbeyleri ile birlikte kartal avina cikabilmektedirler.Kazak Turkleri arasinda kartalla avcilik gelenegi en iyi sekilde Mogolistan Kazaklari arasinda muhafaza edile gelmistir. Mogolistan’in Kazaklarin yogun bir bicimde yasadigi Bayan Olgiy bolgesindeki Kazaklar bu gelenegi kesintisiz devam ettire geldi. Gunumuzde, bu gelenek Kazakistan’daki gibi bir spor dalina donusturulmustur. Bunun icin kurulan Burkut (Kartal) Dernegi’ne kayitli 200 kadar kusbeyi bu sporla ugrasmaktadir. Bayan Olgiy Kazaklari son birkac yildir Ekim ayinda Kartalla Avcilik Festivali duzenlemeyi gelenek haline getirmislerdir. Ayrica bazi turizm sirketleri bu donemde turistler icin ortalama iki bin dolar karsiliginda 10 gunluk kartalla avcilik turlari tertiplemektedirler. Kisacasi,Turklerin en eski av geleneklerinden olan kartalla avcilik Kazak Turkleri arasinda Sovyet doneminde zayiflamis olmakla birlikte gunumuzde tekrar canlandirilmaya calisilmaktadir. Bu gelenegin en eski sekliyle devam ettirilmesi, Turk kulturu icin buyuk bir kazanctir. Bu sebeple modern hayata adapte edilerek kartalla avciligin uluslar arasi bir yarismaya donusturulmesi faydali olacaktir.

Kartal İle Tilki

Kartal Tilki Avında..

Ve Tilkinin Kartala Yenildiği An.

Arkadaşlar bu işi Türkiye’de profesyonel yapan 5 kişi yok, uluslar arası yarışmalar düzenleniyor tam ne zaman ve nerede maalesef artık takip etme imkânım yok, istanbulda çok sevdiğim bir dostum bu 5 kişiden bir. Bir seferine beni beraberinde götürdü kartalı yabancılara karşı çok duyarlı olduğu için maalesef bir ovada ben arabada kalarak olayı uzaktan seyrettim inanın bu gerçekten tarif edilmeyecek kadar değişik bir olay.