Çok eski bir web tarayıcısı kullanıyorsunuz. Bu veya diğer siteleri görüntülemekte sorunlar yaşayabilirsiniz..
Tarayıcınızı güncellemeli veya Chrome kullanmalısınız.
1571 yılında Osmanlı idaresi altına giren Kıbrıs, 1878 yılına kadar imparatorluğun bir parçası olarak kaldı. İlk darphane 1579 yılında III.Murad zamanında kurulmakla birlikte, elde burada para darp edildiğine dair hiç bir bilgi yoktur. Osmanlı paraları içinde sadece III.Mehmed, I.Ahmet ve IV.Murad dönemide basılmış paralarda Kıbrıs ismine rastlamaktadır. Bundan da Kıbrıs darphanesinin 1595-1640 yılları arasında çalıştığı anlaşılmaktadır.
Kıbrıs’ta birisi akçe diğerisi biraz daha büyük, iki tip para basıldığı bilinmektedir. Bu yazıda sadece akçe incelenecektir.
Osmanlıca’da Kıbrıs QBRS (kaf-ba-ra-sin) harfleriyle yazılmaktadır. Bilinen bütün Kıbrıs akçelerinin ön yüzü diğer Osmanlı darphanelerinde basılan paralarla büyük benzerlik gösterdiğinden arka yüzdeki darp yeri ismi , paranın darp edildiği yeri belirlemede ki tek kaynak olarak kalmaktadır. Kıbrıs akçelerini , ön yüzdeki yazı şekiline göre iki sınıfa ayırabiliriz : dairesel yazı, düz yazı. Arka yüz her zaman düz yazı şeklinde basılmıştır. Yuvarlak akçelerin çapı 9-11mm arasındayken, şekilsiz, kayık baskılı akçelerde sıklıkla görülür. Hepsininde ağırlığı 0.30gram civarındadır.
Ön yüz düz yazı şeklinde ise : “Sultan / [sultan’ın ismi] bin / [sultan’ın babasının adı] Han” şeklidedir. Dairesel yazıda ise ortada Sultan’ın ismi , çevrede dairesel olarak “Sultan bin [sultan’ın babasının ismi] Han” yazısı bulunur.
Arka yüzde ise daima dört satır halinde : ” azze nasruhu / duribe / Kıbrıs / [darp senesi]” bulunur. Eldeki akçeler temel alınarak hazırlanmış örnek çizimleri aşağıda görebilirsiniz. Gerçek paralarda bu yazıları tam ve okunaklı bir şeklide görmek pek mümkün değildir.
III.Mehmed 1003AH (1595)
Bilinen bütün Kıbrıs akçeleri dairesel tipte darp edilmiştir. Dairesel yazının, ortadaki yazıyla konum farkına göre sınıflandırılmıştır.
Bu yazının ilk bölümünde Kıbrıs’ta darp edilmiş değişik iki değişik değerdeki paralardan akçeyi anlatmıştık (1). Her ne kadar nadir de olsalar bu akçeleri çeşitli özel koleksiyonlarda ve müzelerde görmek mümkün. İkinci bölümde Kıbrıs’ta basılan, gümüş, büyükçe ve çok daha nadir olan diğer birimi ele alacağız.(2)
Bu paranın bahsi ilk olarak 1934 yılında Kıbrıs Eski Eserler Bölümünün yayınladığı bir yazıda geçer. 1930’lu yılların başında Lefkoşa’da ki Tripoli kalesinin duvarlarının yıkımı sırasında bir grup Türk altın ve gümüş parasının bulunduğu ve bu paraların pek çoğunun da müzelere ulaşamadığını bildirilir. İncelenebilenenlerin ise II.Selim, III.Mehmed ve I.Ahmed dönemine ait gümüş paralar olduğu belirtilir. Malesef darp yerleri ve çapları dışında ayrıntılı bilgi günümüze ulaşmamıştır.
Söz konusu rapordaki çap listesinden anladığımıza göre, ele geçen paralar şunlardır: 1 adet II.Selim akçesi (Konstantiniye), 13 adet III.Mehmed akçesi (Bursa, Novaberde, Aleppo ve kesin olmayan bir kaç değişik darp yeri), ve I.Ahmed’e ait iki değişik çapta 56 adet para. Bu son gruptakilerin 38 tanesi kesin olarak akçedir (Konstantiniye, Edirne, Canca). Kalan 18 örnek ise 16-25mm çaplarındadır. Üzerilerinde Canca, Aleppo, Amid, Karaamid ve Kıbrıs isimleri tespit edilmiştir. Darp yerleri KIBRIS olarak belirtilen iki parada (kayıt no 22) 20mm çapındadır. Bu paralarla ilgili bir şöyle bir dipnot yazılmış : “Mr. Walker (British Museum para bölümü müdürü) 22 numaralı kaydın muhtemelen değişik bir darphaneye ait sıradışı bir para olduğunu belirtti. Bulunan bu para grubu Kıbrıs’ın fethinden sonraki Türk paralarını göstermektedir. Altın paraların müzeye ulaştırılamamasına üzülmemek elde değil.”
Maalesef, 1934 tarihli bu raporda adı geçen paraların akibeti meçhul. Bununla birlikte, daha sonraki tarihlerde yayınlanmış olan bir kaç yazıda da benzer büyüklükte gümüş Osmanlı paralarının mevcudiyeti belirtilmiştir. İstanbul Arkeoloji Müzesi İslami Sikkeler kataloğunda (3) 1669 numara ile
kayıtlı I.Ahmed’e ait 1.4gr ağırlığında 19mm çapındaki parada bunlardan biridir. Kenneth MacKenzie, 1981 tarihli (4) Osmanlı Kıbrıs Paraları makalesinde bu paranın bir fotoğrafını yayınlamıştır. İstanbul Arkeoloji Müzesi’nin izniyle, bizde burada yayınlamaktayız.
Ön yüzde bulunan tuğrada Ahmed bin Mehmed Han (Mehmed Han'ın oğlu Ahmed) yazısı net olarak okunmakta. Silikte olsa, paranın kenar çizgileri de görülmektedir. Arka yüzde standart “azze nasruhu / duribe / kıbrıs” yazısı görülmekte. Darp tarihi, KIBRIS yazısının altında belli belirsiz okunmaktadır. Yüzeydeki düzensiz yapısı, bu para daha eski bir paranın üzerine de darp edilmiş olabilir. Osmanlı paraları uzmanı , alman numismat Rolf Ehlert’te de 1,268gr ağırlığında benzer bir gümüş para mevcuttur. Darp yeri ismi İstanbul Arkeoloji’deki örnek kadar okunur olmasa da bu parada Kıbrıs parasıolarak kabul edilmektedir.
Ancak bu paralarla ilgili bir sorunvardır. Hiç bir temel belgede böyle bir birimden bahsedilmemektedir. Numismatlar bu paralar için , o döneme ait değişik para birimleri ile adlandırmaktadırlar.
Bugüne kadar tespit edilebilmiş olan dört adet I.Ahmed dönemine ait büyük, gümüş KIBRIS paralarından, incelenebilecek olan iki tanesi benzer tuğra ve yazı stillerini taşımaktadır. Bu paralar akçeden ağır ve dönemin medinilerinden farklıdır. I.Ahmed medinileri hem çap olarak daha ufaktır hemde hiç birinde KIBRIS paralarında olduğu gibi tuğra bulunmamaktadır. Ayrıca döneme ait medinilerin ortalama ağırlığıda çok daha azdır, (5)0,80gram.
I.Ahmed döneminin medinilerinde tuğra olmamakla birlikte, doğuda basılan dirhemlerinde tuğra vardır. Bu dirhemler 20mm çapında ve ortalama 2.5gr ağırlığındadır, yani KIBRIS paralarında çok daha ağırdırlar. Arka yüzlerinde de çok değişik tasarımlara rastlamaktayız. Bu dönemde darp edilmiş, ön yüzünde tuğra olan 16-20mm çapıda ve 1, 1.5gr ağırlıdaki paralar ise çeşitli Osmanlı kataloglarında dirhem, yarım dirhem veya ayrıntıya girmeden sadecegümüş diye isimlendirilmiştir. Amid, Karaamid, Canca, Erzurum, Haleb ve Van darp yerleri okunmuş olan bu tür I.Ahmed paralarının bazılarının arka yüz tasarımları KIBRIS paralarına benzemekle birlikte azze nasruhu yerine hullide mülkuhu yazısı bunları KIBRIS paralarından ayırmaktadır.
Kıbrıs’ın 1571 yılında fethinden sonra, yakın Anadolu topraklarında bulunan dört sancak (Alanya, İçil, Dulkadir ve Tarsus) (6) Kıbrıs’a bağlanarak bir bölge oluşturulmuş ve bölgenin vergi toplam merkezi haline gelmiştir. Bundan dolayı benzer KIBRIS paralarının bölge kullanımda olabileceğini varsayabiliriz. Ancak 1934’te bulunan paraların kesin ölçümleri ve tasarımları elimizde olmadığından bu konuda da yapacak pek bir şey yoktur.
1934’te bulunan paralar hakkında ek bilgiler olmadığından , bunların Kıbrıs’ta o dönemde kullanılmış paraları ne derece temsil edebileceğide ayrı bir tartışma konusudur. Eğer dirhem Kıbrıs ve yakın anakara bölgesinde yoğun olarak kullanıldıysa söz konusu paralara yarım dirhem diyebiliriz. Hatta bunları beşlik (beş akçe) diye de isimlendirebiliriz. Bu teori en aklı yakın olanıdır. Çünkü, ölçü, ağırlık ve tasarım olarak IV.Murad dönemi beşlik’lerine benzemektedirler. Bu nadir, gümüş KIBRIS paraları, IV.Murad döneminde büyük çaplı üretime başlamadan önce I.Ahmed döneminde yapılmış ufak ölçekli bir deneme baskı olabilir (7). Bu teori I.Ahmed döneminde Osmanlı para sistemini geliştirilmeye ve bir düzene sokma çalışmalarıyla da uyuşmaktadır. Bu çalışmalar çerçevesinde onluk (on akçe) piyasaya sürülmüş, medini’den para’ta geçilmiş, Osmanlı gümüş paraları için akçe’yi temel alan yeni, mantıklı bir sistem yaratılmaya çalışmıştır. Gümüş KIBRIS paralarının bilmecelerini çözmek için başka keşifler yapılmasını ummaktan başka çaremiz yok gibi görünüyor.
1. Petrányi, G., "The Ottoman coinage of Cyprus," as-Sikka 1.1 Fall 1999