Kül Tigin Âbidesi, kagan olmasinda ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamis bulunan kahraman kardesine karsi Bilge Kagan'in duydugu minnet duygularinin ve kendisini sanatkârane bir vecd ve coskunlugunun icine atan müthis teesürün ebedî bir ifadesidir. Bilge Kagan bu ruh hâli ile âbide insaatinin basinda oturup, eserin hazirlanmasina bizzat nezaret etmistir.
Âbidedeki ulvî ve mübarek hitabe onun agzindan yazilmistir, âbidede o konusmaktadir, müellif odur.
Kül Tigin âbidesi, kaplumbaga seklindeki oyuk bir kaide tasina oturtulmustur. Kesfeldildigi zaman bu kaidenin yaninda devrilmis bulunuyordu. bilhassa devrik veziyette rüzgâra maruz kalan kisimlarinda tahribat ve silintiler olmustur. Sonradan yerine dikilmistir. Yüksekligi 3,75 metredir.
Itina ile yontulmus, bir cesit kirec tasi vea saf olmayan mermerdendir. Yukariya dogru biraz daralmaktadir. Dört cepehlidir. Dogu ve bati cephelerinin genisligi asagida 132, yukarida 122 santimdir. Güney ve Kuzey cepheleri ise asagida 46, yukarida 44 santimdir.
Âbidenin üstü kemer seklinde bitmektedir ve yukari kisimda bes kenarli olmaktadir.
'Dogu cephesinin üstünde kaganin isareti vardir. Bati cephesi büyük bin Cince kitabe ile kaplidir. Diger üc cephesi Türkce kitabelerle doludur. Cepheler arasinda kalan ve keskin olmayan kenarlarda ve Cince kitâbenin yaninda da Orhun yazisi vardir.Âbidenin civarinda türbe enkazi , pek cok heykel parcalari ve âbideye cikan iki tarafi heykeller, taslar dizili 4, 5 km lik nbir yol bulunmustur.
Bu heykel parcalari arasinda son zamanlarda Kül Tigin'in basi ve karisinin gövdesi ve yüzünün bir kismi da bulunmustur.
Âbidenin ve türbenin insasinda Türk ve cin sanatkârlari beraber calismislardir. Âbidedeki kitâbeleri Bilge Kagan ve Kül Tigin'in yegeni Yollug Tigin yazmistir.
GÜNEY YÜZÜ
Metin
Tercüme
1 Tengri teg tengriden bolmis Türk Bilge Kagan
bu ödke olurtum. Sabimin tüketi esidgil. Ulayu ini
yigünüm oglanim biriki ogusum budunum biriye
sadpit begler yiriya tarkat buyruk begler Otuz [Tatar...]
[1] Tanri gibi gökte olmus Türk Bilge Kagani, bu zamanda
oturdum. Sözümü tamamiyla isit. Bilhassa kücük kardes
yegenim, oglum, bütün soyum, milletim, güneydeki sadpit
beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar.........
.................................................. ...............................................
2 Tokuz Oguz begleri buduni bu sabimin edgüti esid
katigdi tingla: Ilgerü kün togsik [kop] m[ang]a
k[örür]. [Bunc]a budun
[2] Dokuz Oguz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice isit,
adamakilli dinle: Doguda gün dogusuna, güneyde gün
ortasina, batida gün batisina, kuzeyde gece ortasina kadar,
onun icindeki millet ban tabidir. Bunca milleti
.................................................. ...............................................
3 kop itdim. Ol amti any ig yok. Türk kagan Ötüken
yis olursar ilte bung yok. Ilgerü Santung yazika tegi
süledim, taluyka kicig tegmedim. Birigerü Tokuz
Ersinske tegi süledim, Tüpütke kicig [teg]medim.
Kurigaru Yincü ög[üz]
[3] hep düzene soktum. O simdi kötü degildir.Türk kagani
Ötüken ormaninda otursa ilde sikinti yoktur. Doguda
Santung ovasina kadar ordu sevk ettim, denize ulasmama
az kaldi. Güneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim,
Tibete ulasmama az kaldi. Batida inci nehrini gecerek
.................................................. ...............................................
4 kece Temir Kapigka tegi süledim. Yirigaru Yir Bayirku
yiringe tegi süledim. Bunca yirke tegi yoritdim.
Ötüken yista yig idi yok ermis. Il tutsik yir Ötüken
yis ermis. Bu yirde olurup Tabgac budun birle
[4] Demir kapiya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir
Bayirku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar
yürüttüm. Ötüken ormanindan daha iyisi hic yokmus.
Il tutucak yer Ötüken ormani imis. Bu yerde oturup
Cin milleti ile
.................................................. ...............................................
5 tüzültüm. Altun kümüs isgiti kutay bungsuz anca birür.
Tabgac budun sabi sücig agisi yimsak ermis. Sücig sabin
yimsak agin arip irak budunug anca yagutir ermis.
Yagura kondukda kisre any ig bilig anda övür ermis.
[5] anlastim. Altini, gümüsü, ipegi ipekliyi sikintisiz öylece
veriyor. Cin milletinin sözü tatli,ipek kumasi yumusak imis.
Tatli sözle, yumusak ipek kumasla aldatip uzak milleti
öylece yaklastirirmis. Yaklastirip konduktan sonra, kötü
seyleri o zaman düsünürmüs.
.................................................. ...............................................
6 Edgü bilge kisig edgü alp kisig yoritmaz ermis. Bir kisi
yang ilsar ogusi buduni bisükinge tegi kidmaz ermis.
Sücig sabinga yimsak agisinga arturup öküs Türk budun
öltüg. Türk budun ölsiking. Biriye Cogay yis Tögültün
[6] iyi bilgili insani, iyi cesur insani yürütmezmis. Bir insan
yanilsa, kabilesi milleti, akrabasina kadar barindirmazmis.
Tatli sözüne, yumusak ipek kumasina aldanim cok cok,
Türk milleti, öldün;Türk milleti, öleceksin! Güneye Cogay
ormanina, Tögüldün
.................................................. ...............................................
7 yazi konayin tiser Türk budun ölsikig. Anda anyig kisi
anca bosgurur ermis. Irak erser yablak agi birür, yaguk
erser edgü agi birür tip anca bosgurur ermis.Bilig bilmez
kisi ol sabig alip yaguru barip öküs kisi öltüg.
[7] ovasina konayim dersen, Türk milleti, öleceksin! Orda
kötü kisi söyle ögretiyormus: Uzak ise kötü mal verir, yakin
ise iyi mal verir deyip öyle ögretiyormus. Bilgi bilmez kisi o
sözü alip, yakina gidip, cok insan, öldün!
.................................................. ...............................................
8 Ol yirgerü barsan Türk budun ölteci sen. Ötüken yir
olurup arkis tirkis isar neng bungug yok. Ötüken yis
olursar benggü il tuta olurtaci sen. Türk budun tokurkak
sen. Acsin tosik ölmez sen. Bir todsar acsik ölmez sen.
Antagingin
[8] O yere dogru gidersen, Türk milleti öleceksin! Ötüken
yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hic bir sikintin
yoktur. Ötüken ormaninda oturusan ebediyen il tutarak
oturacaksin. Türk milleti, toklugun kiymetini bilmezsin.
Aclik, tokluk düsünmezsin. Bir doysan acligi düsünmezsin.
Öyle oldugun
.................................................. ...............................................
9 ücün igidmis kaganingin sabin almatin yir sayu bardig.
Kop anda alkintig, ariltig. anda kalmisi yir sayu kop toru
ölü yoriyur ertig. Teng ri yarlikadukin ücün [ö]züm
kutum bar ücün kagan olurtum. Kagan olurup
[9] icin, beslemis olan kaganinin sözünü almadan her yere
gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri
kalaninla her yere hep zayiflayarak, ölerek yürüyordun.
Tanri buyurdugu icin, kendim devletli oldugum icin, kagan
oturdum. Kagan oturup
.................................................. ...............................................
10 yok cigany budunug kop kubratdim. Cigany budunug
bay kildim. Az budunug öküs kildim. Azu bu sabimda
igid bar gu? Türk begler budun buni esiding. Türk
[budun ti]rip il tutsikingin bunda urtum. Yangilip
ölsikingin yime
[10] ac, fakir milleti hep toplattim.Fakir milleti zengin
kildim. Az milleti cok kildim. Yoksa, bu sözümde yalan
var mi? Türk beyleri, milleti bunu isitin! Türk milletini
toplayip il tutacagini burda vurdum. Yanilip ölecegini yine
.................................................. ...............................................
11 bunda urtum. Neng neng sabim erser benggü taska
urtum. Angar körü biling. Türk amti budun begler bödke
körügme begler gü yangiltaci siz? Men b[enggü tas
tokitdim... Tabg]ac kaganda bedizci kelürtüm,
bedizet[t)im. Mening sabimin simadi.
[11] burda vurdum. Her ne sözüm varsa ebedi tasa vurdum.
Ona bakarak bilin. Simdiki Türk milleti,beyleri,bu zamanda
itaat eden beyler olarak mi yanilacaksiniz? Ben ebedi tas
yontturdum... Cin kaganindan resimci getirdim,resimlettim.
Benim sözümü kirmadi.
.................................................. ...............................................
12 Tabgac kaganing icreki bedizcig iti. Angar adincig
bark yaraturtum. Icin tasin adincig bediz urturtum. Tas
tokitdim. Köng ülteki sabimin u[rturtum... On Ong
ogling]a tatinga tegi buni körü biling. Benggü tas
[12] Cin kaganin maiyetindeki resimciyi gönderdim. Ona
bambaska türbe yaptirdim. Icine disina bambaska resim
vurdurdum: Tas yontturdum. Gönüldeki sözümü
vurdurdum... On ok ogluna, yabancina kadar bunu
görüp bilin. Ebedi tas
.................................................. ...............................................
13 tokitdim. b[u...il] erser, anca taki erig yirte irser,
anca erig yirte benggü tas tokitdim, bitid[d]im. Ani
körüp anca biling. Ol tas [...]dim.
Bu bitig bitigme atisi Yol[l]ug T[igin].
[13] yontturdum... Il ise, söyle daha erisilir yerde ise, iste
öyle erisilir yerde ebedi tas yontturdum, yazdirdim. Onu
görüp öyle bilin. Su tas... dim.
Bu yaziyi yazan yegeni Yollug Tigin
1 Üze kök tengri asra yagiz yir kilindukda ikin ara kisi
ogli kilinmis. Kisi oglinda üze ecüm apam Bumin Kagan
Istemi Kagan olurmis. Olurupan Türk budunung ilin
törüsin tuta birmis, iti birmis.
[1] Üstte mavi gök,altta yagiz yer kilindikta,ikisi arasinda
insan oglu kilinmis. Insan oglunun üzerine ecdadim Bumin
Kagan, Istemi Kagan oturmus. Oturarak Türk milletinin
ilini töresini tutu vermis, düzenleyi vermis.
.................................................. ..............................................
2 Tört bulung kop yagi ermis.Sü sülepen tört bulungdaki
budunug kop almis.kop baz kilmis.Basligig yükündürmis
tizligig sökürmis. Ilgerü Kadirkan yiska tegi kirü Temir
Kapigka tegi kondurmus. Iki ara
[2] Dört taraf hep düsman imis. Ordu sevk ederek dört
taraftaki milleti hep almis, hep tabi kilmis. Basliya bas
egdirmis,dizliye diz cöktürmüs.Doguda Kadirkan ormanina
kadar, batida Demir Kapiya kadar kondurmus.
Ikisi arasinda
.................................................. ..............................................
3 idi oksuz Kök Türk anca olurur ermis. Bilge kagan
ermis, alp kagan ermis. Buyruki yime bilge ermis erinc,
alp ermis erinc. Begleri yime buduni yime tüz ermis. Ani
ücün ilig anca tutmis erinc. Ilig tutup törüg itmis.
Özü anca
[3] pek teskilatsiz Gök Türk öylece oturuyormus. Bilgili
kagan imis,cesur kagan imis.Buyruku yine bilgili imis tabii,
cesur imis tabii. Beyleri de milletide dogru imis. Onun icin
ili öylece tutmus tabii. Ili tutup töreyi düzenlemis.
Kendisi öylece
.................................................. ..............................................
4 kergek bolmis. Yogci sigitci öng re kün togsikda Bökli
cöl[l]üg il Tabgac Tüpüt Apar Purum Kirkiz Üc
Kurikan Otuz Tatar Kitany Tatabi bunca budun kelipen
sigtamis yoglamis. Antag küllüg kagan ermis. Anda
kisre inisi kagan
[4] vefat etmis. Yasci, aglayici, doguda gün dogusundan
Bökli Cöllü halk, Cin, Tibet, Avar, Bizans, Kirgiz, Üc
Kurikan, Otuz Tatar, Kitay, Tatabi, bunca millet gelip
aglamis, yas tutmus. Öyle ünlü kagan imis. Ondan sonra
kücük kardesi kagan
.................................................. ..............................................
5 bolmis erinc, ogliti kagan bolmis erinc. Anda kisre
inisi ecisin teg kilinmaduk erinc, ogli kangin teg
kilinmaduk erinc. Biligsiz kagan olurmis erinc, yablak
kagan olurmis erinc. Buyruki yime biligsiz erinc, yablak
ermis erinc.
[5] olmus tabii, ogullari kagan olmus tabii. Ondan sonra
kücük kardesi büyük kardesi gibi kilinmamis olacak.
Bilgisiz kagan oturmustur, kötü kagan oturmustur.Buyruku
da bilgisizmis tabii, kötü imis tabii.
.................................................. ..............................................
6 Begleri buduni tüzsüz ücün Tabgac budun tebligin
kürlüg ücün armakcisin ücün inili ecili kingsürtükin
ücün begli budunlig yongsurtukin ücün Türk budun
illedük ilin icginu idmis,
[6] Beyleri, milleti ahenksiz oldugu icin, Cin milleti hilekar
ve sahtekar oldugu icin, aldatici oldugu icin, kücük kardes
ve büyük kardesi birbirine düsürdügü icin, bey ve milleti
karsilikli cekistirdigi icin, Türk milleti il yaptigi ilini elden
cikarmis,
.................................................. ..............................................
7 kaganladuk kaganin yitürü idmis. Tabgac budunka
beglik uri oglin kul boldi, isilik kiz oglin küng boldi.
Türk begleri Türk atin iti. Tabgacgi begleri Tabgac atin
tutupan Tabgac kaganka
[7] kagan yaptigi kaganini kaybedi vermis. Cin milletine
beylik erkek evladi kul oldu, hanimlik kiz evladi cariye
oldu. Türk beyler Türk adini birakti. Cinli beyler Cin adini
tutup, Cin kaganina
.................................................. ..............................................
8 körmis. Elig yil isig kücüg birmis. Ilgerü kün togsikda
Bökli kaganka tegi süleyim birmis. Tabgac kaganka ilin
törüsin ali birmis. Türk kara kamag
[8] itaat etmis. Elli yil isi gücü vermis. Doguda gün
dogusunda Bökli kagana kadar ordu sevk edi vermis.
Batida Demir Kapiya kadar ordu sevk edi vermis. Cin
kaganina ilini, töresini ali vermis. Türk halk
.................................................. ..............................................
9 budun anca timis: Illig budun ertim, ilim amti kani,
kimke ilig kazganur men tir ermis. Kaganlig budun
ertim, kaganim kani, ne kaganka isig kücüg birür men
tir ermis. Anca tip Tabgac kaganka yagi bolmis.
[9] kitlesi söyle demis: Illi millet idim, ilim simdi hani, kime
ili kazaniyorum der imis. Kaganli millet idim, kaganim
hani, ne kagana isi gücü veriyorum der imis. Öyle diyip
Cin kaganina düsman olmus.
.................................................. ..............................................
10 Yagi bolup itinü yaratunu umaduk yana icikmis.
Bunca isig kücüg birtükgerü sakinmati Türk budun
ölüreyin urugsiratayin tir ermis. Yokadu barir ermis.
Üze Türk Tengrisi Türk iduk yiri
[10]Düsman olup,kendisini tanzim ve tertip edemediginden
yine teslim olmus. Bunca isi gücü verdigini düsünmeden,
Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayim der imis.
Yok olmaya gidiyormus.
.................................................. ..............................................
11 subi anca itmis. Türk budun yok bolmazun tiyin
budun bolcun tiyin kang im Iltiris Kaganig ögüm Ilbilge
Katunug tengri töpüsinde tutup yügerü kötürmis erinc.
Kang im kagan yiti yigirmi erin tasikmis. Tasra
[11] Yukarida Türk tanrisi, Türk mukaddes yeri, suyu öyle
tanzim etmis. Türk milleti yok olmasin diye, millet olsun
diye babam Iltiris Kagani, annem Ilbilge Hatunu gögün
tepesinde tutup yukari kaldirmis olacak. Babam kagan on
yedi erle disari cikmis. Disari
.................................................. ..............................................
12 yoriyur tiyin kü esidip balikdaki tagikmis, tagdaki
inmis, tirilip yitmis er bolmis. Tengri küc birtük ücün
kangim kagan süsi böri teg ermis, yagisi kony teg ermis.
Ilgerü kurigaru sülep ti[r]m[is] kubrat[mis]. [K]amagi
[12] yürüyor diye ses isitip sehirdeki daga cikmis, dagdaki
inmis, toplanip yedi er olmus. Tanri kuvvet verdigi icin
babam kaganin askeri kurt gibi imis, düsmani koyun gibi
imis. Doguya, batiya asker sev edip toplamis, yigmis. Hepsi
.................................................. ..............................................
13 yiti yüz er bolmis. Yiti yüz er bolup ilsiremis
kagansiramis budunug, küng edmis kuladmis budunug
Türk törüsin icginmis budunug ecüm apam törüsince
yaratmis,bosgurmis.Tölis Tardus [budunug anda itmis.]
[13] yedi yüz er olmus. Yedi yüz er olup ilsizlesmis,
kagansizlasmis, milleti, Türk töresini birakmis milleti,
ecdadimin töresince yaratmis, yetistirmis. Tölis, Tardus
milletini orda tanzim etmis.
.................................................. ..............................................
14 Yabgug sadig anda birmis. Biriye Tabgac budun yagi
ermis. Yiriya Baz kagan Tokuz Oguz budun yagi ermis.
Kirkiz Kurikan Otuz Tatar Kitany Tatabi kop yagi
ermis. Kangim kagan bunca...
[14] Yabguyu, sadi orda vermis. Güneyde Cin milleti
düsman imis. Kuzeyde Baz Kagan, Dokuz Oguz kavmi
düsman imis. Kirgiz, Kurikan, Otuz Tatar, Kitay, Tatabi
hep düsman imis. Babam kagan bunca...
15 Kirk artuki yiti yoli sülemis, yigirmi süngüs
süngirmis. Tengri yarlikaduk ücün illigig ilsiretmis,
kaganligig kagansiratmis, yagig baz kilmis, tizligig
sökirmis, basligig yükündü[rmis. Kangim kagan anca
ilig]
[15] Kirk yedi defa ordu sevk etmis, yirmi savas yapmis.
Tanri lütfettigi icin illiyi ilsizletmis, kaganliyi
kagansizlatmis, düsmani tabi kilmis, dizliye diz cöktürmüs,
basliya bas egdirmis. Babam kagan öylece ili,
.................................................. ..............................................
16 törüg kazganip uca barmis. Kangim kaganka Baz
kaganig balbal tikmis. Ol törüde üze ecim kagan olurti.
Ecim kagan olurupan Türk budunug yice itdi, igit[t]i.
Ciganyig [bay kildi, azig öküs kildi].
[16] töreyi kazanip, ucup gitmis. Babam kagan icin ilkin
Baz Kagani balbal olarak dikmis. O töre üzerine kagan
oturdu. Amcam kagan oturarak Türk milletini tekrar
tanzim etti, besledi. Fakiri zengin kildi, azi cok kildi.
.................................................. ..............................................
17 Ecim kagan olurtukda özüm Tardus budun üze sad
ertim. Ecim kagan birle ilgerü Yasil Ögüz Santung
yazika tegi süledimiz. Kögmen asa Ki[rkiz yiringe
tegi süledimiz].
[17] Amcam kagan oturdugunda kendim Tardus milleti
üzerinde sad idim. Amcam kagan ile doguda Yesil Nehir,
Santung ovasina kadar ordu sevk ettik. Batida Demir
Kapiya kadar ordu sevk ettik. Kögmeni asarak Kirgiz
ülkesine kadar ordu sevk ettik.
.................................................. ..............................................
18 Kamagi bis otuz süledimiz, üc yigirmi süngüsdümüz.
Illigig ilsiretdimiz, kaganligig kagansiratdimiz. Tizligig
sökürtümüz, basligig yükündürtümüz. Türgis kagan
Türkümüz [budunumuz erti. Bilmedükin]
[18] Yekün olarak yirmi bes defa ordu sevk ettik, on üc
defa savastik. Illiyi ilsizlestirdik,kaganliyi kagansizlastirdik.
Dizliye diz cöktürdük, basliya bas egdirdik. Türgis Kagani
Türkümüz, milletimiz idi. Bilmedigi
.................................................. ..............................................
19 ücün bizinge yangil[d]ukin ücün kagani ölti.
Buyriki begleri yime ölti. On Ok budun emgek körti.
Ecümüz apamiz tutmis yir sub idisiz bolmazun tiyin
Az budunug itip yar[atip...]
[19] icin, bize karsi yanlis hareket ettigi icin kagani öldü.
Buyruku, beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü.
Ecdadimizin tutmus oldugu yer, su sahipsiz olmasin diye
Az milletini tanzim ve tertip edip...
.................................................. ..............................................
20 Bars beg erti. Kagan ati bunda biz birtimiz. Singilim
kuncuyug birtimiz. Özi yangildi, kagani ölti, buduni
küng kul boldi. Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az
Kirkiz Budunug yarat[ip keltimiz, süngüsdümüz...ilin]
[20] Bars bey idi. Kagan adini burda biz verdik. Kücük kiz
kardesim prensesi verdik. Kendisi yanildi, kagani öldü,
milleti cariye, kul oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz
kalmasin diye Az, Kirgiz kavmini düzene sokup geldik.
Savastik...ilini
.................................................. ..............................................
21 yana birtimiz. Ilgerü Kadirkan yisig asa budunug
anca kondurtumuz, anca itdimiz. Kurigaru Kengü
Tarmanka tegi Türk budunug anca kondurtumuz, anca
itdimiz. Ol ödke kul kullug bolmis erti, [küng künglüg
bolmis erti. Inisi ecisin bilmez erti. Ogli kangin bilmez
erti]
[21] geri verdik. Doguda Kadirkan ormani asarak milleti
öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. Batida Kengü
Tarmana kadar Türk milleti öyle kondurduk, öyle düzene
soktuk. O zamanda kul kullu olmustu. Cariye cariyeli
olmustu. Kücük kardes büyük kardesini bilmezdi, oglu
babasini bilmezdi.
.................................................. ..............................................
22 Anca kazganmis itmis ilimiz törümüz erti. Türk Oguz
begleri budun esiding. Üze tengri basmasar, asra yir
telinmeser, Türk budun, ilingin törüngin kim artati
[udaci erti]? Türk budun ertin,
[22] Öyle kazanilmis, düzene sokulmus ilimiz, töremiz
vardi. Türk, Oguz beyleri, milleti, isitin:Üstte gök basmasa,
altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim boza
bilecekti? Türk milleti, vaz gec,
.................................................. ..............................................
23 ökün! Küregüng ün ücün igidmis bilge kaganing in
ertmis barmis edgü ilinge kentü yangildig, yablak
kigürtüg. Yaraklig kandin kelin yanya iltdi. Süngüglüg
kandin kelipen süre iltdi? Iduk Ötüken y[is budun
bardig. Ilgerü barigma]
[23] pisman ol! Disipsizliginden dolayi, beslemis olan bilgili
kaganinla, hür ve müstakil iyi iline karsi kendin hata ettin,
kötü hale soktun. Silahli nereden gelip dagitarak gönderdi?
Mizrakli nereden gelerek sürüp gönderdi. Mukaddes
Ötüken ormanin milleti, gittin. Doguya giden,
.................................................. ..............................................
24 bardig, kurigaru barigma bardig. Barduk yirde
edgüg ol erinc: Kaning subca yügürti, süngüküng tagca
yatdi. Beglik uri oglung kul boldi, isilik kiz oglung küng
boldi. Bilmedük ücün [yablakingin ücün ecim kagan
uca bardi.]
[24] gittin. Batiya giden, gittin, Gittigin yerde hayrin su
olmali: Kanin su gibi kostu, kemigin dag gibi yatti. Beylik
erkek evladin kul oldu, hanimlik kiz evladin cariye oldu.
Bilmedigin icin, kötülügün yüzünden amcam, kagan
ucup gitti.
.................................................. ..............................................
25 Baslayu Kirkiz kaganig balbal tikdim. Türk budunug
ati küsi yok bolmazun tiyin kangim kaganig ögüm
katanug kötürmis tengri il birigme tengri Türk budun
ati küsi yok bolmazun [tiyin özümin ol tengri]
[25] Önce Kirgiz kaganini balbal olarak diktim. Türk
milletinin adi sani yok olmasin diye, babam kagani, annem
hatunu yükseltmis olan Tanri,il veren Tanri, Türk milletinin
adi sani yok olmasin diye,
.................................................. ..............................................
26 kagan olurti erinc. Neng yilsig budunka olurmadim.
Icre assiz tasra tonsuz yabiz yablak budunda üze
olurtum. Inim Kül Tigin birle sözlestimiz. Kangimiz
ecimiz kaz[ganmis budun ati küsi yok bolmazun]
[26] kendimi o Tanri kagan oturttu tabii. Varlikli, zengin
millet üzerine oturmadim. Iste assiz, dista elbisesiz; düskün,
perisan milletin üzerine oturdum. Kücük kardesim Kül
Tigin ile konustuk. Babamizin, amcamizin kazanmis oldugu
milletin adi sani yok olmasin
.................................................. ..............................................
27 tiyin Türk budun ücün tün udimadim, küntüz
olurmadim. Inim Kül Tigin birle iki sad birle ölü yitü
kazgandim. Anca kazganip biriki budunug ot sub
kilmadim. Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu]
[27] diye, Türk milleti icin gece uyumadim, gündüz
oturmadim. Kücük kardesim Kül Tigin ile, iki sad ile öle
yite kazandim. Öyle kazanip bütün milleti ates,su kilmadim.
Ben kendim kagan oturdugumda, her yere
.................................................. ..............................................
28 barmis budun ölü yitü yadagin yalingin yana kelti.
Budunug igideyim tiyin yirigaru Oguz budun tapa ilgerü
Kitany Tatabi budun tapa birigerü Tabgac tapa ulug sü
iki yigir[mi süledim ... süngüsdüm. Anda]
[28] gitmisolan millet öle yite, yaya olarak ciplak olarak
dönüp geldi. Milleti besleyeyim diye,kuzeyde Oguz kavmine
dogru, doguda Kitay, Tatabi kavmine dogru
.................................................. ..............................................
29 kisre tengri yarlikazu kutum bar ücün ülügüm bar
ücün ölteci budunug tirgürü igit[t]im. Yaling budunug
tonlug, cigany budunug bay kildim. Az budunug öküs
kiltim. Igar illigde [igar kaganligda yig kildim. Tört
bulungdaki]
[29] sonra, Tanri bagislasin, devletim var oldugu icin,
kismetim var oldugu icin, ölecek milleti diriltip besledim.
Ciplak milleti elbiseli, fakir milleti zengin kildim. Az milleti
cok kildim. Degerli illiden, degerli kaganlidan daha iyi
kildim. Dört taraftaki
.................................................. ..............................................
30 budunug kop baz kaldim, yagisiz kildim. Kop manga
körti. Isig kücüg birür. Bunca törüg kazganip inim Kül
Tigin özi anca kergek boldi. Kangim kagan ucdukda
inim Kül Tigin yi[ti yasda kalti ... ]
[30] milleti hep tabii kildim, düsmansiz kildim. Hep bana
itaat etti. Is gücü veriyor. Bunca töreyi kazanip kücük
kardesim Kül Tiginkendisi öyle vefat etti. Babam kagan
uctugunda kücük kardesim Kül Tigin yedi yasinda kaldi ...
.................................................. ..............................................
31 Umay teg ögüm katun kutinga inim kül tigin er at
buldi. Alti yigirmi yasinga ecim kagan ilin törüsin anca
kazgandi. Alti Cub Sogdak tapa süledimiz, bozdumuz.
Tabgac Ong tutuk bis t[ümen sü kelti, süngüsdümüz?]
[31] Umay gibi annem hatunun devletine kücük kardesim
Kül Tigin er adini aldi. On alti yasinda, amcam kaganin
ilini, töresini söyle kazandi: Alti Cub Sogdaka dogru ordu
sevk ettik, bozduk. Cinli Ong vali, elli bin asker geldi,
savastik.
.................................................. ..............................................
32 Kül Tigin yadagin oplayu tegdi, Ong tutuk yurcin
yaraklig eligin tutdi, yarakligdi kaganka anculadi. Ol
süg anda yok kildimiz. Bir otuz yasinga Caca sengünke
sünggüsdümüz. Ang ilki Tadinging Corung boz [atig
binip tegdi. Ol at anda]
[32] Kül Tigin yaya olarak atilip hücum etti. Ong valinin
kayin biraderini, silahli, elle tuttu, silahli olarak kagana
takdim etti.O orduyu orda yok ettik. Yirmi bir yasinda iken,
Caca generale karsi savastik. En önce Tadigin, Corun boz
atina binip hücum etti. O at orda
.................................................. ..............................................
33 ölti. Ikinti Isbara Yamtar boz atig binip tegdi. Ol at
anda ölti. Ücünc Yigen Silig beging kedimlig tong at
binip tegdi. Ol at anda ölti. Yarinkinda yalmasinda yüz
artuk okin urti, yüzing e basing a bir ok t[egürmedi ...]
[33] öldü. Ikinci olarak Isbara Yamtarin boz atina binip
hücum etti. O at orda öldü. Zirhindan kaftanindan yüzden
fazla ok ile vurdular, yüzüne basina bir tane degdirmedi. ...
.................................................. ..............................................
34 Tegdükin Türk begler kop bilir siz. Ol süg anda yok
kildimiz. Anda kisre Yir Bayirku Ulug Irkin yagi boldi.
Ani yany ip Türgi Yargün költe bozdumuz. Ulug Irkin
azkinya erin tezip bardi. Kül Tigin [alti otuz]
[34] Hücum ettigini, Türk beyleri, hep bilirsiniz. O orduyu
orda yok ettik. Ondan sonra Yir Bayirkunun Ulug Irkini
düsman oldu.
Onu dagitip Türgi Yargun Gölünde bozduk.
Ulug Irkin azicik erle kacip gitti. Kül Tigin yirmi alti
.................................................. ..............................................
35 yasinga Kirkiz tapa süledimiz. Süngüg batimi karig
söküpen Kögmen yisig toga yorip Kirkiz budunug uda
basdimiz. Kaganin birle Songa yisda süngüsdümüz. Kül
Tigin Bayirkun[ung ak adgi]r[ig]
[35] yasinda iken Kirgiza dogru ordu sevk ettik. Mizrak
batimi kari söküp,Kögmen ormanini asarak yürüyüp Kirgiz
kavmini uykuda bastik. Kagani ile Songa ormaninda
savastik. Kül Tigin, Bayirkunun ak aygirina
.................................................. ..............................................
36 binip oplayu tegdi. Bir erig okun urti, iki erig udu
asuru sancdi. Ol tegdükde Bayirkunung ak adgirig
udlukin siyu urti. Kirkiz kaganin ölürtümüz, ilin altimiz.
Ol yilka Tü[rgis tapa Altun yisig]
[36] binip atilarak hücum etti. Bir eri ok ile vurdu, iki eri
kovalayip takip ederek mizrakladi. O hücum ettiginde,
Bayirkunun ak aygiri, uylugunu kirarak, vurdular. Kirgiz
kaganini öldürdük, ilini aldik. O yilda Türgise dogru Altin
ormanini
.................................................. ..............................................
37 toga irtis ögüzüg kece yoridimiz. Türgis budunug uda
basdimiz. Türgis kagan süsi Bolcuda otca borca kelti.
Süngüstümüz. Kül Tigin basgu boz at binip tegdi.
Basgu boz k[.
[37] asarak, Irtis nehrini gecerek yürüdük. Türgis kavmini
uykuda bastik. Türgis kaganinin ordusu Bolcuda ates gibi,
firtina gibi geldi. Savastik. Kül Tigin alni beyaz boz ata
binip hücum etti. Alni beyaz boz...
.................................................. ..............................................
38 ...] tutuz. Ikisin öze alduzdi. Anda yana kirip
Türgis kagan buyruki Az tutukug elgin tutdi. Kaganin
anda ölürtümüz, ilin altimiz. Kara Türgis budun kop
icikdi. Ol budunug Tabarda ko[nturtumuz? ... ]
[38] ... tutturdu. Ikisini kendi yakalatti. Ondan sonra tekrar
girip Türgis kaganinin buyruku Az valisini elle tuttu.
Kaganini orda öldürdük, ilini aldik. Türgis avam halki hep
tabi oldu. O kavmi Tabarda kondurduk ...
.................................................. ..............................................
39 Sogdak budun iteyin tiyin Yincü ögüzüg kece Temir
Kapigka tegi süledimiz. Anda kisre Kara Türgis budun
yagi bolmis. Kengeris tapa bardi. Bizing sü ati toruk
azuki yok erti. Yablak kisi er[ ...]
[39] Sogd milletini düzene sokayim diye inci nehrini
gecerek Demir Kapiya kadar ordu sevk ettik. Ondan sonra
Türgis avam halki hep tabi oldu. O kavmi Tabarda
kondurduk ...
.................................................. ..............................................
40 alp er bizinge tegmis erti. Antag ödke ökünüp Kül
Tiginig az erin irtürü itimiz. Ulug süng üs süng üsmis
Alp Salci ak atin binip tegmis. Kara Türgis budunug
anda ölürmis. almis. Yana yorip ...
[40] kahraman er bize hücum etmisti. Öyle bir zamanda
pisman olup Kül Tigini az erle eristirip gönderdik. Büyük
savas savasmis. Türgis avam halkini orda öldürmüs,
yenmis. Tekrar yürüyüp.........
Kuzey yüzü
1 [...] birle Kosu tutuk birle süngüsmis. Erin kop ölirmis.
Ebin barimin [kali]siz kop kelürti. Kül Tigin yiti otuz
yasinga. Karluk budun erür barur erkli yagi boldi. Tamag
Iduk Basda süngüstümüz.
[1] [ ...] ile, Kosu vali savasmis. Askerini hep öldürmüs.
Evini, malini eksiksiz hep getirdi. Kül Tigin yirmi yedi yasina
gelince Karluk kavmi hür ve müstakil iken düsman oldu.
Tamag Iduk Basda savastik.
.................................................. ..................................................
2 [Kül] Tigin ol süngüsde otuz yasayur erti. Alp Salci
[ak]in binip oplayu tegdi. Iki erig udu asuru sancdi.
Karlakug ölürtümüz, altimiz. Az budun yagi boldi. Kara
Költe süngüsdümüz. Kül Tigin bir kirk yasayur erti. Alp
Salci akin
[2] Kül Tigin o savasta otuz yasinda idi. Alp Saci ata binip
atilarak hücum etti. Iki eri takip edip kovalayarak
mizrakladi. Karluku öldürdük, yendik. Az milleti düsman
oldu. Kara Gölde savastik. Kül Tigin otuz bir yasinda idi.
Alp Saci akina
.................................................. ..................................................
3 binip oplayu tegdi. Az ilteberig tutdi. Az budun anda
yok boldi. Ecim kagan ili kamsag boltukinda budun ilig
ikegü boltikinda izgil budun birle süngüsdümüz. Kül Tigin
Alp Salci akin binip
[3] binip atilarak hücum etti. Az ilteberini tuttu. Az milleti
orda yok oldu. Amcam kaganin ili sasdiginda; millet,
hükümdar ikiye ayrildiginda; Izgil milleti ile savastik. Kül
Tigin Alp Salci akina binip
.................................................. ..................................................
4 o[playu tegd]i. Ol at anda tüs[di]. Izgil [budun] ölti.
Tokuz Oguz budun kentü budunum erti. Tengri yir
bulgakin ücün yagi boldi. Bir yilka bis yoli süngüsdümüz.
Ang ilk Togu Balikda süngüsdümüz.
[4] atilarak hücum etti. O at orda düstü. Izgil milleti öldü.
Dokuz Oguz milleti kendi milletim idi. Gök, yer bulandigi
icin düsman oldu. Bir yilda bes defa savastik. En önce Togu
Balikta savastik.
.................................................. ..................................................
5 Kül Tigin azman akig binip oplayu tegdi. Alti erig
sancdi. Sü [t]egisinde yitinc erig kilicladi. Ikinti
Kusalgukda Ediz birle süngüsdümüz. Kül Tigin Az yagizin
binip oplayu tegip bir erig sancdi.
[5] Kül Tigin Azman akina binip atilarak hücum etti.
Alti eri mizrakladi. Askerin hücumda yedinci eri kilicladi.
Ikinci olarak Kusalgukta Ediz ile savastik. Kül Tigin Az
yagizina binip, atilarak hücum edip bir eri mizrakladi.
.................................................. ..................................................
6 Tokuz erig egire tokidi. Ediz budun anda ölti. Ücünc
Bo[lcu]da Oguz birle süngüsdümüz. Kül Tigin Azman
akig binip tegdi, sancdi. Süsin sancdimiz, ilin altimiz.
Törtünc Cus basinda süngüsdümüz. Türk
[6] Dokuz eri cevirerek vurdu. Ediz kavmi orda öldü.
Ücüncü olarak Bolcuda Oguz ile savastik. Kül Tigin Azman
akina binip hücum etti, mizrakladi. Askerini mizrakladik,
ilini aldik. Dördüncü olarak Cus basinda savastik. Türk
.................................................. ..................................................
7 budun adak kamsatdi. Yablak bo[ldac]i erti. Oza
[k]elmis süsin Kül Tigin agitip Tongra bir ogus alpagu
on erig Tong a Tigin yoginda egirip ölürtümüz. Bisinc
Ezginti Kadizda Oguz birle süngüsdümüz. Kül Tigin
[7] milleti ayak titretti. Perisan olacakti. Ilerleyip gelmis
ordusunu Kül Tigin püskürtüp, Tongradan bir boyu, yigit on
eri Tongra Tigin mateminde cevirip öldürdük. Besinci
olarak Ezginti Kadizda Oguz ile savastik. Kül Tigin
.................................................. ..................................................
8 Az yagizin binip tegdi. Iki erig sancdi. b[alikk]a
b[as]ikdi. Ol sü anda ö[lti]. Amga korgan kislap yazinga
Oguzgaru sü tasikdimiz.Kül Tigin ebig baslayu kit[t]imiz.
Oguz yagi ordug basdi. Kül Tigin
[8] Az yagizina binip hücum etti. Iki eri mizrakladi, camura
soktu. O ordu orda öldü. Amga kalesinde kislayip ilk
baharinda Oguza dogru ordu cikardik. Kül Tigin evin
basinda birakarak, müdafaa tedbiri aldik. Oguz düsman,
merkezi basti. Kül Tigin
.................................................. ..................................................
9 ögsüz akin binip tokuz eren sancdi, ordug birmedi.
Ögüm katun ulayu öglerim ekelerim kelingünüm
kuncuylarim bunca yime tirigi kung boldaci erti, ölügi
yurtda yolta yatu kaldaci ertigiz.
[9] öksüz akina binip dokuz eri mizrakladi, merkezi vermedi.
Annem hatun ve analarim, ablalarim, gelinlerim,
prenseslerim, bunca yasayanlar cariye olacakti, ölenler
yurtta yolda yatip kalacaktiniz.
.................................................. ..................................................
10 Kül Tigin yok erser, kop ölteci ertigiz. Inim Kül Tigin
kergek boldi. Özüm sakindim. Körür közüm körmez teg,
bilir biligim bilmez teg boldi. Özüm sakindim. Öd tengri
yasar. Kisi ogli kop ölgeli törümis.
[10] Kül Tigin olmasa hep ölecektiniz. Kücük kardesim Kül
Tigin vefat etti. Kendim düsünceye daldim. Görür gözüm
görmez gibi, bilir aklim bilmez gibi oldu. Kendim düsünceye
daldim. Zamani Tanri yasar. Insan oglu hep ölmek icin
türemis.
.................................................. ..................................................
11 Anca sakindim. Közde yas kelser tida köngülte sigit
kelser yanduru sakindim. Katigdi sakindim. Iki sad ulayu
ini yigünüm oglanim beglerim budunum közi kasi yablak
boldaci tip sakindim. Yogci sigitci Kitany Tatabi budun
baslayu
[11] Öyle düsünceye daldim. Gözden yas gelse mani olarak,
gönülden aglamak gelse geri cevirerek düsünceye daldim.
Müthis düsünceye daldim. Iki sadin ve kücük kardes
yegenimin, oglumun, beylerimin, milletimin gözü kasi kötü
olacak diyip düsünceye daldim. Yasci, aglayici olarak Kitay,
Tatabi milletinden basta
.................................................. ...........................
12 Udar seng ün kelti. Tabgac kaganda Isiyi Likeng kelti.
Bir tümen agi altun kümüs kergeksiz kelürti. Tüpüt
kaganda bölün kelti. Kuriya kün batsikdaki Sogd Bercik
er Bukarak ulus budunda Enik sengün Ogul Tarkan kelti.
[12] Udar general geldi. Cin kaganindan Isiyi Likeng geldi.
On binlik hazine, altin, gümüs fazla fazla getirdi. Tibet
kaganindan vezir geldi. Batida gün batisindaki Sogd, Iranli,
Buhara ülkesi halkindan Enik general, Ogul Tarkan geldi.
.................................................. ..................................................
13 On ok oglum Türgis kaganda Makarac tamgaci Oguz
Bilge Tamgaci kelti. Kirkiz kaganda Tardus Inancu Cor
kelti. Bark itgüci bediz yaratigma bitig tas itgüci Tabgac
kagan cikani Cang sengün kelti.
[13] On Ok oglum Türgis kaganindan Makarac mühürdar,
Oguz Bilge mühürdar geldi. Kirgiz kaganindan Tardus
Inancu Cor geldi. Türbe yapici, resim yapan, kitabe tasi
yapicisi olarak Cin kaganinin yegeni Cang general geldi
Kuzey-dogu yüzü-
1 Kül Tigin kany yilka yiti yigirtmike ucdi. Tokuzunc ay
yiti otuzka yog ertürtümüz. Barkin bedizin bitig tas[in]
bicin yilka yitinc ay yiti otuzka kop alkd[imi]z. Kül Tigin
ö[zi?] kirk artuk[i y]iti yasing[a] bulit bust[adi] ...
bunca bedizcig Tuygut ilteber kelü[r]ti.
[1] Kül Tigin koyun yilinda on yedinci günde uctu.
Dokuzuncu ay, yirmi yedinci günde yas töreni tertip ettik.
Türbesini, resimini, kitabe tasini maymun yilinda yedinci ay,
yirmi yedinci günde hep bitirdik. Kül Tigin kendisi kirk yedi
yasinda bulut cöktürdü ... Bunca resimciyi Tuygut vali
getirdi.
.................................................. .................................................
Güney-dogu yüzü-
1 Bunca bitig bitigme Kül Tigin atisi Yol[l]ug Tigin
bitidim. Yigirmi kün olurup bu taska bu tamka kop
Yol[l]ug Tigin bitidim. Igar oglaning izda taygununguzda
yigdi igidür ertigiz. Uca bardigiz. Tengr[ide] tirigdekice...
[1] Bunca yaziyi yazan Kül Tiginin yegeni Yollug Tigin,
yazdim. Yirmi gün oturup bu tasa, bu duvara hep Yollug
Tigin, yazdim. Degerli oglunuzdan, evladinizdan cok daha
iyi beslerdiniz. Ucup gittiniz. Gökte hayattaki gibi ...
.................................................. ..............................................
Güney-bati yüzü-
1 Kül Tigining altunin kümisin agisin barimin tör[t
bing?] yilk[is]in ayigma Tuygut bu ... begim tigit yügerü
teng[ri ...] tas bitidim. Yol[l]ug Tigin.
[1] Kül Tiginin altinini, gümüsünü, hazinesini, servetini, dört
binlik at sürüsünü idare eden Tuygut bu ... Beyim prens
yukari gök ... tas yazdim. Yollug Tigin.
.................................................. ..................................................
Bati yüzü-
1 Kuridin ogud örti. Inim Kül Tigin... ücün öl[ü yitü?]
isig kücüg birtük ücün Türk Bilge Kagan ayukika inim
Kül Tiginig küzedü olurtum. Inancu Apa Yargan Tarkan
atig ilrtim. [An]i ögürt[üm].
[1] Batidan Sog bas kaldirdi. Kücük kardesim Kül Tigin ...
icin, öle yite isi gücü verdigi icin, Türk Bilge Kagani, nezaret
etmek üzere, kücük kardesim Kül Tigini gözeterek oturdum.
Inancu Apa Yargan Tarkan adini verdim. Onu övdürdüm.