Özbekistan Türkleri Halk Kültürü
Özbek Türklerinin yaşadığı ülke manasına gelen Özbekistan 4.447.400 km2 yüzölçüme sahiptir. Nüfusu, 25.498.700’dur (2003). Başkenti Taşkent olan Özbekistan, Sovyet Rusya’nın yıkılmasıyla 20 Haziran 1991’de bağımsız olmuştur. Coğrafi konum olarak Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin arasında yer alan Özbekistan, kuzeyinde Aral Denizi ve Kazakistan, doğusunda Kırgızistan ve Tacikistan, güneyinde Afganistan ve Türkmenistan ve batısında yine Türkmenistan ile çevrilidir.
Ülke nüfusunun %88’ini Türkmenler oluşturmaktadır. Geri kalan %12’lik dilimi ise Ruslar, Ukraynalılar, Yahudiler ve diğerleri oluşturmaktadır. Ülke dini açıdan Müslüman %’90, Ortodoks % 6, diğer % 4 şeklindedir. Ülkenin önemli yerleşim yerleri Taşkent, Buhara, Semerkant, Hokant, Namangan, Andıcan, Ürgenç, Hive şehirleridir.
Özbekistan Türklerinin diğer Türk Cumhuriyetlerinde yaşayan Türkler gibi, benzer ve zengin bir halk kültürleri vardır. Özbek Türklerinde gelinin hamile olduğu canının bir şeyler çektiğini söylemesi ile anlaşılır. Örneğin, gelin canının; ayva, nar, erik, havuç, şeker v.b. yiyecekler çektiğini söylüyorsa gelinin bu sözlerinden, hamile olduğu anlaşılır. Aşerme Özbek Türklerinde de vardır. Aşeren kadının canının istediği temin edilmeye çalışılır. Hamile kadın çift canlı diye tabir edilir. Kadın doğum yapıncaya kadar saçını kesmez. Resim çektirtmez. Düğün eti yemez.
Özbek Türkleri çok çocuklu ailenin güçlü bir aile olacağına inanır. Bu tür ailelerde birbirine olan bağlılığın çok fazla olacağı inancı hakimdir. Halk arasında “İt ol, kuş ol ama çok ol” denilir veya “Yalnız atın tozu çıkmaz tozu çıksa da sesi çıkmaz”, “Birleşen uzar birleşmeyen kısalır” denilir. Özbek Türkleri imece usulü ile iş yapmayı seven bir topluluktur. İmece; biçarelere, evlenenlere, sünnet yaşı gelen öksüz çocuklara yapılır.
Özbek halk inançlarında hayırlı evlat sahibi olmak en büyük devlet olmaktır. Ayrıca iyi niyetli olmak Özbek Türklerinde pek makbul kabul edilir. İyi niyete sahip olmak yarım devlet olmak demektir.
Özbeklerde çocuğun adı çok önemsenir. Çocuğun adının ileride çocuğun karakterinin oluşmasında çok önemli bir yere sahip olduğuna inanılır. Bazı çocuklara Resul, Ekrem, Nebi gibi isimler konularak Allah’ın merhametinin bu çocuklara yansıyacağına Allahın bu çocukları esirgeyeceğine inanılır. Özbeklerde düğün esnasında doğmuş çocuğa; Toyçi, seyahat esnasında doğmuş çocuğa; Sefer adını verilir.
Özbek Türklerinin inancına göre, babanın erkek çocuğu üzerinde 3 borcu vardır. Bunlar sünnet ettirmek, çocuğu meslek sahibi yapmak, çocuğun evlenip ev kurmasını sağlamaktır. Sünnet önemlidir. Çocuk, yedi yaşına kadar mutlaka sünnet yaptırılır. Çocuk bazen de sünnetli doğar. Sünnetli doğmuş çocuklara, “sünnet” adı verilir. Sünnetle kesilen parça avlunun çiğnenmeyen bir kıyısına gömülür. Özbek Türkleri, çocuklarının sünnet olmakla Müslüman olduklarına ve erkek olduklarına inanırlar. Sünnetten sonra sünnet olan çocuğun ziyaretine gidilir. Çocuğa sevindirici hediyeler verilir.
Özbek Türkleri çocuğu kötü ve yaman gözlerden korumak için hamile kadın düğün ve cenazelere gitmez. Doğumdan önce biçki dikiş işlerine bakmaz. Takı takmaz kimse ile dalaşmaz.
Özbekler, yeni doğmuş çocuğun annesini; 3. babasını ise doğumunun; 5. gününde tanımaya başladığına inanırlar. Doğumun beşinci gününde helva yapılıp davet edilenlere ikram edilir. Doğum olurken, annenin başucuna; ekmek, tuz, un konulur. Ayrıca anneye üzerlik koklatılır.
Özbek Türklerinde evlenecek gençler, evlenmeden önce, “Gap gaştak” merasimi yaparlar. Bu merasim evlenecek kişinin arkadaşlarını davet edip onlara ikramlarda bulunması adetidir. Kız isteyen Özbek ailesine, kız evi: “Oğlunuza gap gaştak yaptınız mı?” diye sorar. Yapılmışsa erkek evi kız istemeye kabul edilir.
Özbek Türklerinde Nikah düğünü yapılır. Bu dönemde damat adayı odun yarma, çukur açma, binicilik, güreşçilik ile imtihan edilir. Özbeklerde kız kaçırma ile evlenme de yapılmaktadır.
Özbek halk inançlarında evliliğin devam etmesi ve mutlu sürmesi için bazı dini pratikler uygulanır. Hak peygamberimizin kızı gibi farz edilip insanların problemlerinin çözümünü kolaylaştıran evliya kadınların şefaatine başvurulur.
Özbeklerde cuma ve pazartesi akşamları pilav yapılır. Ailelerin yaşlıları abdest alıp geçmişte rahmetli olanları için dua ederler. Bilenler Kelam-ı Kadim okurlar. Bilmeyenler Fatiha ve İhlas surelerini okurlar. Bu gecelerde kesinlikle içki içilmez.
Özbeklerde dua çok önemlidir. Hayatın doğum, evlilik, ölüm her döneminde duanın yeri çok önemlidir. Çocuk doğunca, “Mübarek olsun ömrü uzun olsun, topluma yararlı olsun.” diye dua edilir.
Özbekler selamlaşmaya çok büyük önem verirler. “Edebin başı selam ile başlar.” inancı Özbeklerde yaygındır. Edep çocuklara küçük yaşta kazandırılır. Genç olan yaşlı olana “Selamın aleyküm” diyerek selam verir. Bu hareket edepli olmanın göstergesi olarak algılanır. Selamlaşma hayatın tadını arttırır. Ruhu tetikler denilir. Selam için “Allaha borçtur” denilir.
Özbek Türkleri, geç yatıp erken kalkmanın önem ve bereketine inanırlar. Söz vermek ve sözünde durmak çok önemlidir. Özbek Türklerinde söylenmiş söz, atılmış ok gibidir. Özbekler sadakanın maddi belaya def ettiğine inanırlar. Bu inançtan dolayı Özbekler eskiden, ekin hasadına başlamadan hayır işler yapıp, sadakalar verirlerdi.
Özbeklerde misafirin çok önemli bir yeri vardır. Yeni tanışılan bir kimse çok kere eve yemeğe götürülür. Misafirin ağırlanmasında yalnız ev sahibinin değil komşuların da sorumluluğu vardır. Özbek Türklerinde ev yapılırken inşaatına, başlama esnasında temeline, bir canlı kurban edilir. Bu uygulama ile evin yapımının, hayırlı olacağı inancı vardır. Ayrıca, yapılan evin uygun bir yerine diken veya üzerlik gibi şeyler asılır.
Nazarın Özbek halk inançlarında, büyük bir yeri vardır. Nazarın özellikle küçük çocukların ölümlerine yol açabileceğine inanılır. Özbekler aynı gün hem el hem ayak tırnaklarını kesmezler. Özbek halk inançlarına göre, Tırnak ve saç gece de kesilmez. Kesilirse uğursuzluk getireceğine inanılır.
Alıntıdır.