Çok eski bir web tarayıcısı kullanıyorsunuz. Bu veya diğer siteleri görüntülemekte sorunlar yaşayabilirsiniz..
Tarayıcınızı güncellemeli veya Chrome kullanmalısınız.
http://www.yenidenergenekon.com/wp-content/uploads/2009/01/image00127.jpghttp://www.yenidenergenekon.com/wp-content/uploads/2009/01/image00127.jpgRUS-TÜRKMEN GÖKTEPE SAVAŞI
Türkmenistan, tarihinde milli egemenliği için Ruslara karşı yaptığı direnişi olan Göktepe savaşı şehitlerini 128. yılında anıyor. Anna Gurban’ın Türkmen Türkçesi‘ndeki makalesi haberin devamında.
Sovyetler Birliği döneminde Rusya, Türkmenlere karşı açtığı savaşı, her ne kadar unutturtmaya unutturtmaya çalışsa da, “Rus Türkmen Göktepe savaşı” Türkmenistan’ın bağımsızlığını kazandığı yıldan itibaren anılmaya başlamıştı. Bu önemli savaş, Türkmenistan, SSCB hakimiyetindeyken hiç anılmamıştı.
1880 ve 1881 yıllarında yapılan Rus- Türkmen savaşı, savaş kahramanları için yaptırılan anıt mezarlık önünde saygı duruşuyla başladı. Ülkenin diğer bölgelerinden de gelen Türkmenlere, anma töreninde, vatan ve devlet için akıtılan kan ve mücadele anlatıldı. Türkmen halkı da konuşmalar sonrasında, savaş kahraman şehitler için dua etti.
Göktepe, başkent Aşkabat’a 50 kilometre uzaklıkta bulunuyor.
1881 yılında Ruslara karşı Göktepe’de efsanevi bir direnişin altına imza atan Türkmen askerleri 1881
Ölüp ıeñenler
Gökdepe urşunyñ 127 ıyllygyna
Tas 110 ıyllap inkär edilenem bolsa, 1881-nji ıylyñ 12-nji ıanwary türkmen taryhyna bir tarapdan erkin türkmençiligiñ gutaran güni, ikinji tarapdan basybalyjylara garşy gahrymanlarça göreşilen güni hökmünde girdi. Şol gün, galanyñ düıbi partladylan ıerde azyndan 700 adamyñ ölendigi aıdylıar. Gala ıarylandan soñ rus goşunlary aıgytly hüjüme geçipdirler we öz ıurduny goran ilaty birujundan gyryp başlapdyrlar. Aljyran adamlar guma tarap gaçyp başlanda, ätiıaçda duran toply-ıaragly otrıadyñ başynda duran Skobelewiñ özi kowga ıolbaşçylyk edipdir. İazyjy Nargylyç Hojageldiıewiñ ıazmagyna görä, şonda bosgunlaryñ yzyndan pyıada goşun 10 wıorste çenli, atly goşun bolsa 15 wıorste çenli kowalap gidipdir. Olar bosgunlaryñ iñ gür ıerlerini topa tutupdyrlar. Türkmenleriñ gaçyp barıan ıoly çaga, aıal-erkek jesedinden dolupdyr. Kowguçylar diñe mazaly garañky düşüp, bosgunlaryñ hatarlary mazaly seırekländen soñ yzlaryna dolanypdyrlar. Galanyñ 12-den 20 minut işlände, günortan partladylanyny göz öñünde tutsañ, gaçyp barıan ıaragsyz ilatyñ näçe sagatlap gyrgyna berlenini hasaplamak kyn däl. Rus harby işgärleriniñ özleri, Kuropatkin, Maslow, Wereşagin ıaly bu gyrgynçylyk barada ıazgy galdyran adamlar türkmenleriñ aıal, çaga diımän gyrlandygyny tassyklaıarlar. Grodekowyñ ıazmagyna görä, Skobelew Gökdepede şeıle gyrgynçykyk etmegi entek Peterburgdaka ıüregine düwüpdir.
1881-nji ıylyñ 20-nji fewralynda Skobelewiñ hut öz eli bilen ıazmagyna görä, bosgunlaryñ yzyndan kowlanda çagadyr aıal-erkek 8 müñ adam gyrlypdyr. Muny beıleki rus harby işgärleriniñ ıatlamalary hem tassyklaıar diıip, Nargylyç Hojageldiıewiñ “Gökdepe galasy” oçerkinde aıdylıar.
1-nji Gökdepe urşunda türkmenler 3 müñ çemesi adam ıitirip, ruslary ıeñen bolsalar, ikinji Gökdepe urşundaky gabaw mahalynda 7 müñ adam ıitiripdirler. Diñe galanyñ alnan güni hem onuñ içinde şonça adam öldürilipdir. Skobelewiñ ekspedision otrıadynyñ baş wraçy O. Geıfelderiñ ıazmagyna görä, gala alnanda onuñ içinde 7 müñ jeset bar ekeni. Ol ıene şonçarak jesediñ galanyñ diwarlarynyñ düıbünde çala ıere duwlanandygyny ıazypdyr.
Galanyñ ilaty urşuñ soñky gñnlerinde hatda ölülerini jaılamaga-da ıetişmändirler. Grodekow bilen Kuropatkin käbir öılerden jaılanmadyk 10-15 jeset tapandyklaryny ıazypdyrlar. Türkmenleriñ özleri gabaw döwründe hem galanyñ alnan güni öldürilen adamlaryñ sanyny 20 müñ hasaplapdyrlar. Wepat bolanlaryñ arasynda Hanmämmet atalyk, Orazmämmet han, Dykma serdaryñ ogly Akberdi han dagy hem bar eken.
Gala ıykylan güni 3 müñden gowrak aıal-gyz ıesir alnypdyr. Olary gaçyp giden adamlar yzlaryna gaıdyp geler ıaly, girew hökmünde saklapdyrlar.
Gökedepe galasyndaky gyrgynçylygyñ näderejede wagşylyk bilen amala aşyrylandygyny gabaw günlerinde galanyñ içine atylan oklaryñ sany-mukdary hem görkezıär. Boıy 600 sažen, ini 360 sažen bolan, içinde 14 müñ çemesi öı, oraça, çatma dikilen, 40 müñdenem köp adam jemlenen kiçijik galanyñ içine 23 güne çeken gabawyñ dowamynda 872 müñ tüpeñ oky, 12.400 top oky atylypdyr. Diñe gala zabt edilen güni 5604 top oky, 224 raketa, pyıada goşun tarapyndan 273 müñ, atly goşun tarapyndan 12.500 ok atylypdyr. N. Hojageldiıew öz taryhy oçerkinde, deñeşdirmek üçin, 900 gün dowam eden Leningrad gabawynda nemes basybalyjylarynyñ şähere 148.478 top okuny atandygyny ıatlaıar.
Gala ıykylandan soñ Skobelw dört günlük talañ yglan edipdir. 12-nji ıanwarda galanyñ eteginde 227 ofiser bilen 6672 soldat jemlenen eken. Rus ofiserleri, aıratynam topçular köp haly talapdyrlarlar. Top okundan boşan gapyrjaklar halydan doldurylypdyr. Altyn-kümüş, şaı-sep, ruslar eline ilen zady talapdyr. Peterburgdan, Moskwadan, Kawkazdan ofiserleriñ aıallary hat ıazyp, ärleriniñ halysyz gelmezlygini talap edipdir. Maslow şol halylaryñ bir çetiniñ 1883-nji ıylda Parjdäki dükanlara baryp ıetendigini ıazypdyr. Grodekow gala alnanda talanan zatlaryñ bahasyny 6.000.000 manat diıyp kesgitläpdir.
Ruslar galadaky jesetleri jaılamagy 500 sany kürt ıesirine tabşyrypdyrlar. İöne olar öli jaılamagyñ ıerine talañ bilen meşgul bolupdyrlar. Gelin-gyzlaryñ altyn gulakhalkalaryny gulaklary bilen kesip, barmaklaryndaky kökenli ıüzüklerini barmaklary, goşarlaryndaky bilezikleri gollary bilen çapyp alypdyrlar. Özüniñkiden hem beter wagşylygy gören Skobelew ahyry olary gala goıbermegi gadagan edipdir. Gulçulykdan boşan pars ıesirleri ozal tekeler tarapyndan gyrnak edilen gelin-gyzlarymyz diıip, türkmen gelin-gyzlarynyñ iñ gowularyny saılap-seçip alyp gidipdirler.
Käbir pikirlere görä, türkmenleriñ topuñ garşysyna gylyç, gyrkylyk bilen çykmagy köre-körlükden, dünıä ıagadaıyny bilmezlikden başga zat däl. Türkmenleriñ ıeñilmeginiñ esasy sebäpleriniñ biri olaryñ dünıäden üzñe galanlygy bilen düşündirilıär. Gökdepe urşunda ıaragyñ ıeñendigi jedelsiz. Munuñ üstesine türkmenler duşmanyñ peıdasyna bolan ullakan ıalñyşlyklara hem ıol beripdirler. Halk, millet hökmünde ıaşamak isleıän bolsak, bu barada aıratyn, berk gürrüñ edilmeli. Mysal üçin, Hanmämmet atalyk bilen Orazmämmet han uruş baradaky maslahatda güıçleriñ deñ däldigini, türkmenleriñ ıaragynyñ ıokdugyny düşündirjek bolupdyrlar. İöne olaryñ ruslar bilen gepleşik geçirmek, maşgalalary guma göçürmek hem eger gepleşikler başa barmasa, urşy kiçijik toparlara bölünip alyp barmak ıaly degerli teklipleri ret edilipdir. Olar galanyñ salynmagy hem ilatyñ bir ıere ıygnalmagy duşmanyñ işini añsatlaşdyrar diıipdirler. Emma maslahata ıygnanlaryñ köplügi bu pikire garşy bolupdyr.
Gala ıygnanyp uruşmagyñ tarapdarlary “ruslar yslamyñ duşmany, türkmenler öz ıurduny tükeniksiz gandöküşikler bilen juda gymmat satyn aldy, daş-töwerek açyk hem gizlin duşmandan doly, bu ıerden başga gidere ıer ıok, galanyñ içinde ıurt gorap ölmeli, ıöne özümize agyzdyryk saldyrmaly däl” diıen delilleri öñe sürüpdirler. Olar urşa garşy çykıanlary gorkaklar, ikirjiñlenıän nalajedeıinler, ıurda hem yslama dönüklik edıänler hökmünde görkezmäge çalşypdyrlar. Uruşmagyñ tarapdarlarynyñ iñ esasy we güıçli delilleri ıurduñ özbaşdaklygyny, türkmenleriñ erkinligini gorap saklamak bolupdyr. “Eger biz gaıduwsyzlyk bilen pugta dursak, öñki gezeklerde bolşy ıaly, ruslar bu gezegem yzlaryna gaıdarlar, eger gepleşiklere başlasak, gowşaklyk etsek, ıaıdansak, onda ruslar hemişelik galarlar hem bizi bar zatdan mahrum ederler, şonda biz näderis?” diıip, uruşmagyñ tarapdalary sorapdyrlar.
Maşgalalary gala ıygnamak pikiriniñ añyrsynda eger şeıdilmese, türkmenler uruşmaz diıen gorky bolupdyr. “Goı, maşgalalarymyz hem biziñ bilen bile heläk bolsunlar, barybir olar bizden soñ olja bolarlar. Raıat bolmagyñ nämedigini biz bu gün görmeli däl. Hatda dinibir halkdan hem onuñ hökümdaryndan (Horezm) sütemden, paç-hyraçdyr kemsidilmekden başga gören zadymyz ıok…” diıip, urşuñ tarapdarlary ruslaryñ kawkazlylary gyrgyna berendigini mysal getiripdirler.
Hanmämmet atalyk özüniñ ruslary halamaıandygyny, olaryñ kimdigini Hywada görendigini, sebäbi ruslar bilen hywalylaryñ urşuna gatnaşandygyny, özüniñ watana-da, dini ygtykada-da garşylygynyñ ıokdugyny, ıöne halkyñ, maşgalalaryñ ykbalyna nebsiniñ agyrıandygyny aıdypdyr.
Türkmenleriñ uruş baradaky maslahatynda sagdyn pikirlenip bilıän hem öz pikirini açyk aıtmakdan çekinmedik ıene bir adam Orazmämmet han bolupdyr. “İurtlar hem halklar kasam bilen däl-de, top bilen, tüpeñ bilen goranıarlar. Kasam, ant, soñam lebziñden dänmek ıurdy saklaman, gaıta weıran edıär… Eger siz bu gün öz guran toprak galañyz bilen ruslara garşy durmak isleıän bolsañyz, bu siziñ ıer ıüzünde galdyran iñ soñky keşdäñiz bolar. Ejiz towşan tüıräk bolsa ıagşy. Doñzuñ arkasyny tüıüniñ tersine däl-de, ugruna sypanyñ ıagşy. Eger bu añkasy aşan mähelläniñ, aklyny aldyran adamlaryñ gepine gitsek, biz ähli emlägimizem, özümizem heläk ederis. Men bu kasamyñyzy kabul etmeıärin, sizi-de beıle etmekden saklanmaga çagyrıaryn” diıip, Orazmämmet han watany kasam bilen goramak pikirine üzül-kesil garşy çykypdyr. İöne onuñ bu sözleri diñlenmändir. Tersine, Orazmämmet han bilen Hanmämmet atalygy dinden dönmekde, ruslara satylmakda aıyplapdyrlar we maslahat biragyzdan uruşmaly diıen netijä gelipdir. Şol ıeriñ özünde öz obalaryny hem tirelerini bulaıan aıry-aıry aksakgallary, olaryñ obasyny talamaly, ruslar bilen gatnaşyk saklaıan Dykma serdaryñ obasy Börmäni talap, ondaky maşgalalary Gökdepä göçürip getirmeli edıärler. Çulba baıyñ öıüni ıumurmaly, Köşi obasyny weıran etmeli diıen karara gelinıär. Netijede, müñ atlydan ybarat ıörite topar Börme obasyny talandan soñ ikirjiñlenıänleriñ hemmesi gala jemlenip başlaıar. Şu wakalardan soñ ähli halk bolup kasam etmek baradaky mesele öz-özünden çözülıär we märeke ilki bolup Orazmämmet han bilen Hanmämmet atalygyñ kasam etmegini talap edıär.
“Sen bir akmak halk ekeniñ. Özümiñ akmak bolanym üçin däl-de, seniñ akmak bolanyñ üçin men şu kasamy kabul edıärin, şu ıerde-de ölerin. Özüñe abatlyk islemeıän bolsañ, senem ölmegi başar” diıip, Orazmämmet han kasam kabul edende aıdypdyr.
Hanmämmet atalyk bolsa, Gurhanyñ gapdalyndan geçende, ıagny kasam içende “Men size Atalygyñ namart däldigini subut ederin. Dinden çykan biz däldiris, dinden çykan akmak halky nähak ıola iterıän adamlardyr” diıipdir.
Meger, Gökdepe urşundan alynmaly sapakalryñ iñ ulusy Orazmmämmet han bilen Hanmämmet atalygyñ köre-kör köplüge, häzirki zaman dili bilen aıdylanda, halkyñ aglaba köplüginiñ kararyna boıun edilmegidir. Taryhyñ görkezişi ıaly, köplük hemişe mamla bolmaıar, belki-de käte köpçülige uımak ullakan heläkçiligiñ üstünden eltıär. İöne bu ıerde köplügiñ käbir adamlar, belki-de ussat demamgoglar tarapyndan oınalıandygyny hem unutmaly däl…
Gökdepe urşy barada aıdylıan tankydy pikirleriñ arasynda uruş taktikasyndan bihabar din wekilleriniñ öz köre-körlükleri bilen halky añsatja gyrgyna berendigi baradaky pikirem galman geılär. Muña delil edip, Gurhandan kasam edip uruşmaly diıen karara gelnende Kerimberdi işanyñ oınan roluny, soñ, ikinji Gökdepe urşunda, 7-nji ıanwarda Gurbanmyrat işanyñ oınan roluny ıatlaıarlar. Mysal üçin, Skobelew podpolkownik İomudskini üç adam bilen üstlerine iberip, “uruşmak isleıän bolsañyz, aıallaryñyzy hem çagalaryñyzy bir galadan çykaryñ” diıip teklip edende, Gurbanmyrat işan ruslar aııalary hem çagalary ıesir aljak bolır diıen pikiri öñe sürüpdir…
Ikinji tarapdan, Gökdebe urşunda halk gahrymançylygynyñ çägi ıok. Mysal üçin, birinji Gökdepe urşunda, 1879-njy ıylyñ 28-nji awgustynda ruslar galanyñ demirgazyk-günbatar tarapyndan hüjüme geçipdirler. Şol söweşe ruslar tarapyndan 3024 adam gatnaşypdyr. İöne olara galany almak başartmandyr. Şol gün ruslar 453 adam ıitiripdirler. Türkmenler 600 berdanka olja alypdyrlar. Gökdepe taryhyny rus arhiwlerine gidip öwrenen Nargylyç Hojageldiıewiñ pikirine görä, olja alnan ıaraglaryñ öldürilen ruslaryñ sanyndan köp bolmagy ıa ölenleriñ sanynyñ azaldylyp görkezilendigini, ıa-da ruslaryñ gorkup, ıaragyny taşlap gaçanlarynyñ hem az bolmandygyny añladıar. Şol söweşden soñ ruslar yzyna gidıar.
Türkmenleriñ gaıduwsyz watançylygy rus goşunlaryny az gorkuzmandyr. Olaryñ ikinji Gökdepe urşunda galadan bosan ıaragsyz adamlary çaga-çuga, aıal-ebtat diımän gyrmagynyñ añyrsynda hem şu gorky bar bolsa gerek. Elbetde, bu ıerde garşydaşyñ batyrlygy, edermenligi, ıaragsyz, ejiz halyna-da duşmandan gorkmazlygy, onuñ öñünde ıaıaplamazlygy ruslaryñ öz pidalaryna ıigrenjini ıetjek derejesine ıetiripdir. Şu nukdaı nazardan seredilende, ruslar uly bir döwletiñ goşuny bolup, az sanly ıaragsyz adamy gyrgyna bermek bilen, “ıeñip ıeñilipdirler”, ıagny özleriniñ ejizliklerini öz ganly işleri bilen taryhyñ gatyna ıazypdyrlar.
Türkmenler dünıeden bihabar hem bolsalar, basybalyjy goşunyñ garşysyna jan aıaman, gahrymanlarça göreşipdirler we ölüpdirler. Käbir pikirlere görä türkmenleriñ şonda “ölüp, öldürilip ıeñmekden” başga çäresi bolmandyr. Şu-da türkmenleriñ ıene bir gezek halk, millet hökmünde ykrar edilmeginiñ esaslaryny goıupdyr.
“Ölüp, öldürilip ıeñmek” diılende Gara batyryñ edermenligi hakydaña gelıär. Seıitmyrat Owezbaıewiñ Gökdepe urşuna gatnaşan türkmeniñ gürrüñleri esasynda ıazan “Gönübek” makalasynda şeıle waka beıan edilipdir.
“Ajal kastyña çyksa, nirde bolsañam tapar. Ajalyñ ıetmese, her ıerde bolsañam, her hili ıagdaıa düşseñem aman galarsyñ. Hudaı öz amanadyny diñe gerek wagty alar, bu diñe onuñ islegine baglydyr” diıip, goja mergenleriñ biri aıdıar. Gara batyr oña şeıle sorag berıär:
“Eger men onuñ amanadyny eltip öñünde goısam, ol almazmy?”
Mergen oña: “Beıdip bilmersiñ, bu adamyñ elindäki zat däldir” diııär.
“Ine şu gün, hut häziriñ özünde men oña amanadymy gowşuraryn. Ol islese-de bererin, islemese-de.” Gara batyr şeı diıip, atyna atlanyp, naızasyny ıapyrybrak tutupdyr-da, galanyñ daşyndaky atly kazaklaryñ üstüne at salypdyr. Ruslar garymlarynda ıatan ıerlerinden ony oka tutupdurlar. Gara batyr nämäniñ-nämedigine düşünmän topar tutup duran atly kazaklaryñ ıanyna atyny ıüzin salyp barypdyr-da, bada-bat olaryñ ikisini atdan agdarypdyr. Uzakdan Gara batyryñ hemme hereketini aç-açan synlamak başartmandyr, ıöne duşmanyñ başyna düşen başagaılyk gaty uly bolupdyr. Birnäçe kazak atdan agdarylypdyr, birnäçesi bolsa atyny gamça basyp, gaçyp gutulypdyr. Gara batyr gala tarap yzyna dolananda, onuñ yzyndan ok ıagdyrypdylar. Ol atyny peıwagtyna öñürdigine goıberip, gürrüñleşip bolar ıaly aralyga gelipdir-de, atdan agypdyr. Duşman oky ony degen badyna öldüripdir…
Türkmenistanyñ Orsıete birikdirilmeginiñ progressiw ähmiıeti hakynda ıazıanlar ozaly türkmenleriñ dürli tarapdan çapylyp, talanyp durmakdan dynandygyny, soñy bilen bolşewikleriñ saıasynda sowatly, akademiıaly hem teatrly, özbaşyna döwletli bolandygyny aıdıarlar. Bu dogry. İöne bu basybalyjylaryñ türkmeni okuwly-bilimli, özbaşyna döwletli etmek islegi bilen bolan zat däl-de, eısem wagtyñ, zamananyñ emri, umumy adamzat jemgyıetiniñ ösüşi, kolonial syıasatyñ ıuwaş-ıuwaşdan möwritini ötürmegi bilen baglydy. Ikinji tarapdan, Gökdepe urşundan soñ türkmenleriñ öñki azat durmuşyny ıitirendgini, kolonial, bakna halka öwrülendigini we şol baknalagyñ milletiñ añ-düşünjesinde agyr yz galdyrandygyny, türkmenleriñ sowet ıyllarynda özüni öz ıurdunyñ eıesi diıip bilmändigini, tersine, öz watanynda keseki, gelmişek ıaly, ruslardan gypjyn-gypjyn bolup, gorkuda ıaşandygyny, erksizligiñ, gorkynyñ 1991-nji ıylda formal taıdan garaşsyz bolnandan soñ hem dowam edıändigini görmezlige salmak bolmaz. Munuñ sebäpleri, ozaly, añ-düşünjä salnan gandallarda ıatyr.
Patşa Russiıasynyñ baknalyga salan halklaryny nemes Hitlerçi faşistler bilen urşa iteklän Stalinçi Kompartiıa Ikinji jahan urşuny Beıik Watançylyk urşy diıip atlandyryp, german goşunlarynyñ görlüp-eşidilmedik adamhorlygy, Gyzyl Goşunuñ esgerleriniñ deñsiz-taısyz gahrymançylygy hakynda ıüzlerçe kitap çykardan, sahna, žiwopis eserlerini döretdiren bolsa, Gökdepe urşy hakynda, ol uruşda rus goşunlarynyñ ıaragsyz halky gyrgyna berşi hakynda Türkmenistanda Seıitmyrat Owezbaıeviñ 1926-njy ıylda Türkmenevedeniıe jurnalynda çykan “Gönübek” oçerkinden başga suwytly bir zat çap edilmedi. Oña derek, Türkmenistanyñ Orsıete meıletin birigenligi wagyz edildi. Bu wagyz bir tarapdan Grodekowyñ “ıer togalagynyñ ıüzündäki gara tegmil, adamzat üçin masgaraçylyk” atlandyran türkmenleriniñ nesilleriniñ “beınisini ıuwmaga”, olary öz ata-babalaryna garşy goımaga gönükdirilen bolsa, ikinji tarapdan sowet gulçulygyny berkarar etmek üçin zerurdy. Munuñ üçin türkmenlere öz taryhyny unutdyrmak gerekdi. Olar öz ata-babalarynyñ sowatsyz hem nadan bolandygyna, ruslar bolmadyk bolsa, öz-özlerinden ölüp-ıitip gitjeklerine ynanmalydy. Dogrusy, bu rus basybalyjylaryna köp derejede başartdy hem. Sebäbi patşa Russiıasynyñ kolonial syıasaty soñ Bolşewikler, kommunistler tarapyndan hem dowam etdirildi we baknalyk prosesi başga bir görnüşde, leninçilik “milli syıasat” esasynda has çuñlaşdyrylmaga çalşyldy.
Aslynda, Gökdepe ıykylyp, erkin türkmeniçilikden baknalyga geçirilenlerinden soñ, türkmenleriñ adalata, hakykata, haıryñ şerden üstün çykjagyna bolan ynsan ynançlary kem-kemden azalıar. Adamlar özlerine-de, bir-birlerine-de ynanman başlaıarlar, diñe özüñi bilmek, öz günüñi görjek bolmak, gapdalyñdaky adalatsyzlyga göz ıummak ıaly ıaramazlyklar köpelıär. Öñki ynançlaryñ ıerine gara güıje, basybalyjynyñ hökmürowanlygyna boıun bolmak, şol güıjüñ hak diıenini hak, nähak diıenini nähak bilmek gelıär. Olaryñ durmuşyndaky öñki kada-kanunlar, adam gatnaşyklaryndaky dogry-dürs hem synagdan geçen ıörelgeler, çelgiler üıtgäıär, lebizlilik, mertlik, birsözlülik, ejizi goldamak, çynyñ tarapyny tutmak, ıalana ıalan diıip bilmek durmuş hakykatyna däl-de, erteki hakykatyna öwrülip başlaıar…
Elbetde, birleri durmuşyñ täze sapaklaryny haıal, kynlyk bilen özleşdirse, başga birleri ony tiz özleşdirıärler hem basybalyjynyñ ıanynda ıüzli, abraıly adama öwrülmäge çalyşıarlar. Şeıdip duşmanyna-da ıalan sözlemedik türkmende ıalançylyk, ıaranjañlyk ıaly pes gylyklar, ikiıüzlülik köpelıär. Basmaçylyk hereketi, halk gozgalañlary, Jüneıit hanyñ, Eziz hanyñ göreşleri türkmenleriñ ilki patşa Russiıasy, soñ Bolşewikler tarapyndan ıöredilen kolonial syıasata meıletinlik bilen boıun egmändiklerini, öz erkana durmuşlaryny goramaga, türkmençiligi saklamaga çalşandyklaryny görkezıär. Galyberse, Bolşewikleriñ öz okadyp ıetişdiren milli kadrlarynyñ hem bir toparynyñ ıüreginde watançylyk bolupdyr, olar halky okatmak, öñe äkitmek ugrunda hereket edipdirler. Hatda Artykgul Tekinskaıa ıaly doly rus terbiıeseini alan ıesir türkmenlerde hem watançylyk duıgulary güıçli bolupdyr. Türkmen döwletliligini berkitmek, türkmen dili, edebiıaty, medeniıeti babatda edilen işlerde hem şu watançylygy görse bolıar. İöne zorlukly kollektiwleşdirme, adamlaryñ ıerinden-emläginden aırylmagy, Stalin döwrüniñ arassalaıyşlary, gyradeñlik propagandasy, Moskwanyñ pagta palanlary hem etjegini edıär. Meniñ pikirimçe, türkmeniñ millet, halk hökmündäki şu günki kynçylyklarynyñ añyrsynda bir tarapdan Gazawat, Gökdepe gyrgynçylyklary, halk gozgalañlarynyñ basmaçylyk hökmünde basylyp ıatyrylmagy, baı-kulak diıip, halkyñ içindäki pikirlenip bilıän adamlaryñ köpçülikleıin ıok edilmegi ıatan bolsa, ikinji tarapdan sowet sistemasynyñ döreden ıaman gylyklary, adamy adam sypatyndan aıyrıan açgöz häsiıetleri ıatyr. Aıdaly, biz sowet döwründe halkymyz sowatly, bilimli boldy diııäris. Dogry, türkmende okap-ıazyp bilıän köpeldi, ıokary okuw jaıynyñ diplomyny alan milli kadrlar hem kän. Garaşsyzlyk ıyllary bilen deñeşdirilende, 1970-1980-nji ıyllarda Türkmenistan saglygy saklaıyş, magaryf babatda ösıän respublikady. İöne biz şol döwür mekdep okuwçylarynyñ ençeme aılap gowaça meıdanyn sürlendigini, ıokary okuw jaılarynyñ diplomlarynyñ gaty köpüsiniñ tanyşlyk, para-peşgeş bilen alnandygyny hem boıun almaly. Muny hemmeler bilıärdi, emma bu barada aıdylmaıardy. Şeıdip türkmende dilde bir zat diıip, ıürekde başga zat saklamak kada öwrüldi. Berim-peşgeşçilik, parahorluk durmuş-ıaşaışyñ aırylmaz bir bölegine, belki-de sütünine aılandy. Gepiñ gerdişine aıtsam, bir ıazyjy daıym ıogaldy, ili çürkäp tütjar bolupdy, hiç kim jaılamaga gelmez diıip gyssanyp gitdim, barsam adamdan ıer ıok, geñ galdym gürrüñ beripdi. Halkyñ egriligiñ, ogrulygyñ, ıalanyñ öñünde dyza çökenini sen görmedik bolup bilersiñ, inkär edip bilersiñ, ıöne gyzza-gyzza gelende şol “sütün” seni büdredip ıykar, mañlaıyñy ıarar… Adamlar ıokardan aşak, aşakdan ıokaryk korrumpirlenen, bozulan jemgyıetiñ içinde çäresizdir, ejizdir, barara gapy, ıaplanara direg ıokdur, onsoñ ol ıa bilip, ıa bilmän, şol çüırük jemgyıete gulluk etmäge başlar. Käbirleri bu meseläni göreşip, ıokaryk arz edip, ıazyp çözjek boldy, emma köpler onuñ bilen sessis şertnama baglaşdy. Onsoñ birwagt top-tüpeñli duşmanyñ öñünden gylyçly çykan, bakna bolandan maşgalasy bilen gyrylmagy dogry tapan türkmeniñ içinde adam satmak, KGB-ä agent-şugulçy bolmak dereje boldy, görnetin ıalan, töhmetçilik, güıçlä ıaıaplamak, ejize ganymlyk adata öwrüldi. Kolonial ıazyjy halk ıazyjysy diıen at-derejäni almak ugrunda göreşdi, kolonial syıasatçy halk gahrymany hökmünde taryha girmek isledi. Kolonial diplomat özüni diktaturanyñ garşysyna mert durup göreşen hasaplady. İöne ol Staliniñ adamhorlugyna, kolonial syıasatyñ öz halkyny nähili agyr güne salandygyna ıa düşünmeıärdi, ıa düşünmek islemeıärdi. Dogrusy, muña düşünmek onuñ üçin amatsyzdy. Ol gaty çuña gidipdi. Taryhdaky gyrgynçylyklary, faktlaryñ ıoıluşyny görmedik bolmak, bolıan tersliklere düşünmedik bolmak añsatdy. Görseñ, düşünseñ, olara garşy durmalydy. Garşy duranlaryñ nähili güne düşeni ne ıasyjynyñ, ne syıasatçynyñ, ne-de diplomatyñ ıadyndan çykar ıaly bolupdy. Onsoñ ol içinden özüni aklamalydy, malym, emlägim ıok, işden kowulsam nirä gideıin, çagalary kim eklesin? Bu dogrudy. Ony öz söıgüli partiıasy şeıle duzaga düşüripdi…
Gökdepe urşundan gaıdıan añ gulçulygy barada gürrüñ edilende, sowet metbugaty hakynda hem iki agyz aıtmazlyk sylagsyzlyk bolar. Bu metbugatdan adamlar nadaralygy, öweniñi öküz, syndyranyñy doñuz etmegi öwrendiler. Kolonial syıasatçynyñ, kolonial ıazyjynyñ, kolonial diplomatyñ pikirine görä, metbugat propaganda guraly, söweş meıdany we ondan garşydaşy nyşana almaly, wejera etmeli, ıeñiş seniñ näderejede ussat demagoglygyña bagly. Bu “eziz babamyz” Leninden gaıdıardy. Ol Stalinde aıylganç derejä ıetipdi. Gynançly ıeri, şindi hem dowam edıär, añda, üşükde, post-sowet mentalitetinde dowam edıar. Bu mentalitetden dynmak üçin ozaly ruhnamaçylykdan dynmaly, sebäbi ol kolonial syıasatyñ dowamy, türkmeni yzagalaklyga, baknalyga itekleıär. Eger ruhnamaçylyk dowam etse, türkmen topragy çig mal bazasy bolmakdan hiç wagt çykmaz…
Gökdepe gahrymanlarynyñ, türkmen topragyny ganym duşmandan gorap ölen ähli gerçekleriñ ruhunyñ öñünde biziñ il-ıurt diııän adamlarymyzyñ etmeli bir işi bar, olar ili okatjak bolmaly, kolonial syıasatdan, beıni ıuwmalardan, ıalan propagandadan halas etjek bolmaly. Munuñ üçin häzir interneti gowy ulanyp boljak. Belki, Türkmenistanda häkimiıetler internet baradaky wadalarynyñ yzynda durarlar. Şonda, eger türkmen intellektuallary işleseler, George Orwell, Robert Qonquest, Anne Applebaum, Hugh Pope ıaly awtorlaryñ, diktatura, sowet türmleri, türki halklar hakdaky işlerini, dünıä klassyklarynyñ, filosoflarynyñ eserlerini türkmenler öz dilinde okar ıaly edip bilerdiler. Umuman, soñky 16 ıylda türkmenler okuw, bilim, düşünje babatda gaty pese, ıagny “Ruhnama” derejesine çenli aşak gaçdylar. Bu çukurdan çykmak üçin prezidentleriñ çalyşmagy ıeterlik bolmaz, añ-düşünjäniñ çalyşmagy gerek. Añ-düşünjäniñ çalyşmagy üçin bolsa, şu gün, gahryman türkmenleriñ hatyra gününde bir durup, oturyp oılanyp görmek gerek. Biz näme işleıäris, wagtymyzy nämä sarp edıäris? Türkmen ilki patşa Russiıasyna, soñ Kommunistik partiıa garaşly bolan bolsa, indi Gazproma garaşly. Bu ajy hakykat bilen biz Gökdepe urşunyñ 127-nji ıyl dönüminde hem ıüzbe-ıüz durus. Bu ıene näçe onıyllyk dowam eder?.. Türkmen topragy üçin baş goıan gahrymanlaryñ ruhy bu uzaga çekmeden ynjamazmy!?
Ölüp ıeñen gahrymanlar öz işlerini etdiler, olaryñ ıatan ıerleri ıagty bolsun. Nobat bizden, dirilerden!
(Makala taııarlananda N. Hojageldiıewiñ, S. Öwezbaıewiñ toplan taryhy maglumatlaryndan peıdalanyldy.) Praga, 11-nji ıanwar, 2008.
www.annagurban.com