Çok eski bir web tarayıcısı kullanıyorsunuz. Bu veya diğer siteleri görüntülemekte sorunlar yaşayabilirsiniz..
Tarayıcınızı güncellemeli veya Chrome kullanmalısınız.
Türk adinin, Türk milletinin isminin gectigi ilk Türkce metin.
Ilk Türk Tarihi (Taslar üzerine yazilmis tarih)
Türk Devlet adamlarinin millete hesap vermesi, milletle hesaplasmasi.
Devlet ve milletin karsilikli vazifeleri.
Türk nizaminin, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kültürünün büyük vesikasi.
Türk askeri dehasinin, Türk askerlik san'atinin ulvi tablosu.
Türk gururunun ilâhi yüksekligi.
Türk feragat ve faziletinin büyük örnegi.
Türk ictimai sahaseri.
Türk hitabet san'atinin erisilmez saheseri.
Hükümdarâne eda ve ihtisamli hitap tarzi.
Yalin ve keskin üslûbun sasirtici numunesi.
Türk milliyetciligin temel kitabi.
Bir kavmi bir millet yapabilecek eser.
Türk dilinin mübarek kaynagi.
Türk yazi dilinin ilk, fakat harikulâde islek örnegi ve Türk yazi dilinin baslangicini milâdin ilk asirlarina cikartan delil.
Türklügün en büyük iftihar vesilesi olan eser.
Orhun âbidelerini vasiflamak isteyince, insanin zihninde iste bu gibi ifadeler siralanmaktadir.
Orhun âbideleri Göktürk devrinden kalma kitâbelerdir. Göktürkler, milâttan önceki asirlarda Hunlar tarafindan kurulup, degisen sülâleler ve boylar idaresinde devam edegelen Asya'daki büyük Trük Imparatorlugun 6. asirla 8. asir arasindaki devresinde hüküm sürmüslerdir.
6. Asrin ilk yarinda Türk devletinin basinda Avarlar bulunuyordu. 552 tarihinde Bumin Kagan Avar idaresine son vererek Türk devletinin Göktürk hanedani devrini acti. O devirde büyük kaganligin merkezi devletin dogu kisminda idi ve bati kismi da doguya bagli tâbi bir kaganlikla idare ediliyordu. Bumin Kaganin kardesi Istemi Kagan da 576'ya kadar bu bati bölümün kagani idi.
Bumin Kagan, Göktürk hâkimiyetinin kurdugu sene icinde öldü ve sirasiyla üy oglu, büyük kaganlik yaptilar. Birincisi 553'te, ikincisi 553 - 572'de, ücüncüsü de 572-581 tarihlerinde hüküm sürdüler. Bunlardan ikincisi olan Mukan zamaninda devlet Mancurya'dan Iran'a kadar uzanan kuvvetli bir imparatorluk hâline geldi.
Daha sonra devlet, bir yandan kuvvetli hakanlarin yoklugu ve devleti teskil eden kavimlerin cekismeleri , öte yandan bilhassa cin entrikasi yüzünden bir sürü karisikliklar gecirdi ve nihayet 630'da devletin asil dogu kismi Cin hâkimiyetine gecti.
Zamanla Cin hâkimiyeti bati kismina da sirayet etmege basladi. Fakat bu Cin esareti daha fazla devam etmedi ve Kutlug Kagan veya ikinci adiyla Iltiris Kagan, Cin hâkimiyetine son vererek 680-682 senesinde devleti yeniden toparladi. Iltiris Kagan 691' de ölünce yerine gecen kardesi Kapgan Kagan idaresinde devlet yeniden eski hasmetini buldu.
Iltiris Kagan'in Bilge ve Kül Tigin adli iki oglu vardi. Öldügünde bunlar 8 ve 7 yaslarinda idiler. Kapgan Kagan 716'da ölünce idareyi onun ogullari almak istedi. Fakat Bilge ve Kül Tigin kardesler buna mâni olarak ve amcazadelerini tasfiye ederek babalarinin devletine el koydular ve Bilge Kagan hükümdar oldu. Iki kardes babalarinin ve amcalarinin devrinde kalmis ihtiyar vezir, Bilge Kagan'in kayinpederi Tonyukuk'un da yardimiyla devleti daha da kuvvetlendirdiler. Sonra 731'de Kül Tigin, 734 'de Bilge Kagan öldü. Bilge Kagan'in ölümünden 10 sene kadar sonra Uygurlar, devleti ele gecirerek 745 'de Göktürk hakimiyetine son verdiler.
Birinci olan Kül Tigin âbidesini agabeyisi Bilge Kagan 732'de diktirmis, ikincisi olan Bilge Kagan âbidesini de ölümünden bir yil sonra 735'de kendi oglu olan kagan diktirmis. Ücüncü olarak verilen Tonyukuk âbidesi ise 720-725 senelerinde kendisi tarafindan dikilmistir.
Orhun âbidelerine Orhun kitabeleri de denir.
Süphesiz bunlar kitabedir. Fakat hem maddî bakimdan, hem manevi bakimdan bu kitabeler söz gütürmez birer abidedir. Muhtevalari gibi heybetli yapilari da âbide hüviyetindendir. Onun icin bunlari ifade eden in iyi isim Orhun âbideleri tâbiridir.
Orhun Yazıtları, Göktürk İmparatorluğu'nun ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma altı adet yazılı dikilitaştır. Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölününü güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarındadır. Bu yazıtlardan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları, Koçho Tsaydam bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk yazıtları ise, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir. Bilge Tonyukuk yazıtlarının, (Orhun Irmağı civarında olmamasına rağmen), Orhun yazıtlarıyla birlikte düşünülmesi, anılması Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları ile aynı döneme ait olması ve aynı konuları içermesindendir. Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli bilgiler vermektedirler. Türk ve Türkçe adı, ilk kez Doğu Göktürkler dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir.
Yazıtların üçü çok önemlidir. İki taştan oluşan Tonyukuk 716, Köl Tigin (Kültigin) 732, Bilge Kağan 735 yılında dikilmiştir. Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır. Kültigin, Bilge Kağan'ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar Tonyukuk ise veziridir. Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur.
Orhun Abideleri'ni ilk kez 1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev bulmuştur. 1890'da bir Fin heyeti, 1891'de de bir Rus heyeti burada incelemelerde bulunmuştur. Bu heyetler yazıları çözememişlerdir. Fakat 1893 yılında Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen, 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okumayı başarmıştır. Alfabenin dördü sesli, dördü sessiz harften oluşur. Yazıda harfler birbirine birleştirilmez, kelimeler de birbirlerinden iki nokta üstüste konularak ayrılır. Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazılır. Orhun abidelerinde yazılar yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola doğru istiflenmiştir.
Kültigin Anıtı:
3,35 metre yükseklikte, kireçtaşından yapılmış ve dört cephelidir. Doğu-batı cephelerinin genişliği aşağıda 132, yukarıda 122 santimetredir. Kuzey-güney cepheleri de aşağıda 46, yukarıda 44 santimetredir. Üst kısım kemer şeklinde ve yukarıda beş kenarlı olarak bitmektedir. Anıttaki satırların uzunluğu 235 santimetredir. Yazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13'er satır Göktürk harfli Türkçe metin vardır. Batı yüzünde ise, devrin Tang İmparatoru'nun Köl Tigin'in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir. Batı yüzde Çince yazılar dışında yazıta sonradan eklenmiş Göktürk harfli iki satır bulunmaktadır. Yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe metinler mevcuttur. Kültigin yazıtında Göktürk tarihine ait olaylar, Bilge Kağan'ın ağzından nakledilerek birlik, bütünlük mesajı verilir. Yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, Yollug Tigin, batı yüzünün yazıcısı ise, Tang İmparatoru Hiuan Tsong'ın yeğeni Çang Sengün'dür. Köl Tigin yazıtının doğu yüzünde, bütün Türk boylarının ortak damgası olduğu sanılan dağ keçisi damgasına; doğuya ve batıya bakan "tepelik" kısımlarında ise, kurttan süt emen çocuk tasvirlerine yer verilmiştir. Yazıt, geçen yaklaşık 1300 yıllık süreç içinde önemli ölçüde tahrip olmuştur. Zira yazıtın doğu ile kuzey yüzlerini birleştiren kısım yıldırım düşmesi sonucunda parçalanmıştır. Orijinalinde kaplumbağa kaide üzerinde bulunan yazıt, bu kaidenin de parçalanması üzerine 1911 yılında, sunak taşından kesilen granit bir blok üzerine oturtulmuştur.
Bilge Kağan Anıtı:
Kültigin Anıtının bir kilometre uzağındadır. 734 yılında ölen Bilge Kağan adına oğlu Tenri Kağan tarafından yaptırılan bu anıt 735 yılında dikilmiştir. Yazıtta Bilge Kağan'ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmakta ve Kültigin'in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmektedir. Ayrıca kağanın konuşmasından başka yeğeni Yuluğ Tigin'in kayıtları da yer almaktadır. Yaklaşık 3,75 metre yüksekliğinde olan yazıt, dört cephelidir. Yazıtın doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15'er satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır. Batı yüzünde ise, (Köl Tigin yazıtında olduğu gibi), Çince bir metne yer verilmiştir. Batı yüzün tepelik kısmının ortalarına da Göktürk harfli Türkçe manzum metin yazılmıştır. Yazıtın güneydoğu, güneybatı ve batı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe küçük metinler bulunmaktadır. Yazıtta olayları nakleden, öğütler veren Bilge Kağan'dır. Yazıta Köl Tigin'in ölümünden sonraki olaylar da ilave edilmiştir.
Kül Tigin'in eşine ait mermer gövde
Tonyukuk Anıtı:
Tonyukuk anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir. Yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır. Tonyukuk, Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kağan'ın amcası Kapgan Kağan'ın ve Bilge Kağan'ın baş bilicisi yani başveziri idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Taşlarda Göktürklerin Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı ve Tonyukuk'un neler yaptığı anlatılır. Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır.
Son düzenleme: