Bilge Tonyukuk Yazıtı'nda yer alan deyimler:
1. Ormanda, taşta kalmış.
2. Gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım gelmedi.
3. Kendi, 'içten tutuşmuş' gibi.
4. Uykuyu mızrakla açtık.
5. Geceyi gündüze kattık.
6. Ateş kızıp geldi.
7. Kızıl kanımı döktürerek kara terimi coşturarak.
8. İşimiz, gücümü verdim.
9. (Türk Budunu arasında) Silahlı düşman koşturmadım, damgalı at koşturmadım.
10. Üzerine duman çöktürdü.
Bilge Kağan Yazıtı'nda yer alan deyimler:
1. Yere dikilmiş gözü
2. Elli yıl 'işini gücünü vermiş'.
3. Dizliye diz çöktürmüş, Başlıya baş aeğdirmiş.
4. İlliyi ilsiz, kağanlıyı kağansız kılmış.
5. Mızrak batımı kar söktüm.
6. Ateş fırtına geldi.
7. Gök,yer bulandı.
8. Ödüne kıskançlık değdi.
9. Ayağı titredi.
10.Evini,barkını bozdum.
11.Yerini,suyunu terketti.
12.Adı,sanı yok olmasın.
13.Babam Kağan, '... ağır taşı,kalın ağacı...' (Eksik,okunamamıştır.)
14.Başlıya baş eğdirdim, dizliye diz çöktürdüm.
Kültigin Yazıtı'nda yer alan deyimler:
1. Başlıya baş eğdirdim, dizliye diz çöktürdüm.
2. İşini,gücünü vermiş.
3. Üstte gök basmasa, altta yer delinmese.
4. İçte aşsız,dışta donsuz.
5. Gece uyuyamaz oldum, gündüz oturamaz oldum.
6. Ateş su kılmadım.
7. Mızrak batımı kar söktüm.
8. Gök,yer karıştı.
9. Görür gözüm görmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu.
10.Bulut çöktürdü.
11.Kökünü kuruttum.
12.Yanıp kaldım.
13.Gözü,kaşı fena olacaktı.
14.Öle-yete kazındım.
SAV-1:
‘’Zayıf boğa ve semiz boğa arkada(muhtemel uzakta) tekme atsa semiz boğa, zayıf boğa olduğu bilinmez imiş derler.’’
Bu sav, Yazıt’ın altıncı satırında yer almaktadır.Kaynağı da beşinci satırdaki olaylara dayanmaktadır.İstikall bayrağını kaldırmış olan İletriş Şad’a iltihak eden Bilge Tonyukuk, gelişen olaylar içinde ve İlteriş Şad’ın yanında kendi kişisel durumunu ve yerini belirtmek için bu savı kullanmıştır. Beşinci satırda şöyle der:
‘’Katıl, dedi. Katılanların biri de bendim. Bilge Tonyukuk, hakanımı ilerleteyim mi, iteyim mi, dedim, düşündüm.’’
‘’Zayıf boğa ve semiz boğa arkada tekme atsa, semiz boğa, zayıf boga olduğunu bilemezmiş, diye düşündüm’’
Bilge Tonyukuk, düşünme eyleminden sonra; ‘’Hakanımı ilerleteyim mi, iteyim mi’’ yargısıyla şöyle der: ‘’Tanrı bilgi verdiği için bizzat kağan kıldım.’’
Bu ifadeler gösteriyor ki, Gök Türk devletinin kuruluş temelini atan İlteriş Kağan’la birlikte çalışan Bilge Tonyukuk, Kağan’la beraber bu kuruluşta birinci derecede görev yapmış ve başarı göstermiştir. Kağan, Bilge Tonyukuk’u güçlü ve becerikli görerek, ona vezirlik yetkisini ve makamını teklif etmiştir.Bu teklif üzerine Bilge Tonyukuk böyle bir görevi kabul edip etmemenin sonuçları üzerinde düşünmüş tür. Savdan önce ve sonra kullandığı ‘’böylece düşündüm’’ ifadesi bizi bu yargıya götürmektedir. Savda belirtilen semiz boğa ve zayıf boğa, düşman anlamına gelmektedir.Fakat, bu düşman sınırlarının dışında da olabilir, İl dahilinde de olabilir.Bilge Tonyukuk, girişilen büyük mücadeledede daha etkili ve gelişecek olaylara daha yakın olabilmek için, ikinci veya üçüncü derecede bir kişi olmaktansa, birinci derecede bir yetkili kişi olarak, vezirliği kabul etmenin gerekli olduğu sonucuna vararak, bu konudaki düşüncesini bu sav ile ifade etmiş oluyor…
SAV-2:
‘’Bir şeyi yufka iken toplaması(bükmesi) kolay imiş, ince iken kırması kolay, (fakat) yufka kalın olursa bükmesi zor imiş.İnce-kalın olursa parçalaması zorlu imiş.''
Bilge Tonyukuk, bu savı, yazıtının on ikinci satırında anlattığı olaylara dayanarak ve bu olaylar karşısında kendi görüş ve davranışlarını ifade eden on üçüncü satırda işlemiştir.
Oğuz’ların, Kıtay’ların ve çinlilerin gelişmekte olan GökTürk’lerin üzerine birlikte geleceklerini bir çaşıttan öğrenince, Bilge Tonyukuk, durumu Kağan’a anlatarak, yağıları birleşmeden onlara karşı teker teker çıkmanın,üzerlerine saldırarark mağlup etmenin daha akıllıca bir hareket olacağını belirtmiş, görüşlerinin doğruluğuna da bu savla ışık tutmuştur. İlteriş Kağan da onun gösterdiği deliller üzerine, Bilge Tonyukuk’u hareketlerinde serbest bıraktığı gibi, ona geniş bir yetki tanımıştır. Tonyukuk da, düşmanlar üzerine istediği şekilde saldırarak onları perişan etmiştir.
SAV-3:
‘’Ere nefsini saklamak(korumak) yeğdir,dedi.’’
Bu sav, ikinci taşın batı yönündeki yazıtın ikinci satırında ifade edilmiştir. Birinci ve ikinci savlar, bizzat Bilge Tonyukuk’un kendi görüşlerinin özeti gibidir. Bu sav ise, bir savaş anında, düşmanın çokluğundan çekinen bir beyin görüşünü ifade eder.
Bilge Tonyukuk’un görüşü ile, anlam ve nitelik bakımından bir zıtlık taşır. Önceki savlarda sürekli bir hareket vardır.Bu savda ise, hareketin aksine bir kaçınma ifade edilmektedir.
Bu savın ifade edilmesini gerektiren olaylar ve sonucu, savdan önceki birinci satırda ve sonraki üçüncü satırda şöyle anlatılmaktadır:
Çaşıt getirdiler. Sözü şöyle:’’ Yarış ovasında yüzbin asker toplandı’’ der.Bu sözü işiten beylerin hepsi, ‘’Geri dönelim, nefsini saklamak yeğdir.’’dedi. Beylerin savaştan çekindiklerini anlayan Bilge Tonyukuk ise, aksine şöyle der:
Ben ise böyle derim: ‘’Ben Bilge Tonyukuk, Altun Ormanı’nı aşarak geldim… Nereye kaçarız? Onlar çok diye neye korkarız? Aziz diye neye basılalım? Hücum edelim, dedim. Hücum ettik, perişan ettik.
Kaynak: Ötüken Türk Kitabeleri/Ali Öztürk