Genellikle söylendigine göre, Saman kehanette bulunmak,
büyü ve efsun yapmak, kurban kesmek gibi çesitli isler yapar. Ama bu arada Saman
kelimesinin, çok kez yanlis olarak kullanildigi anlasilmaktadir. Çünkü yukarida
siralanan isleri Saman olmayan kisiler de yapabilir.
Gerçek Samana, ancak ruhlarla iliskiye geçmek suretiyle çözümlenebilecek zor
sorunlarda basvurulur. Burada, ya Samanin ruhu cezbe ile bedeninden ayrilarak
baska dünyaya gider, ya da ruhlar Samanin içine girerek ona esin verir ve bu
durumda cezbe halindeki Samanin agzindan konusurlar. Radloff’a göre, kamin dogum,
evlenme ve defin törenlerinde hiçbir görevi yoktur. Yeter ki bu sirada zor dogum
vb. gibi beklenmedik bir durum olmasin. Ayrica kisirligi gidermek için de Samana
basvuruldugu olur.
Sibirya halklari Samani su isler için çagirirlar:
1. Bir yil kadar evde dolastigina inanilan ölü ruhunu öteki dünyaya göndermek için;
2. Herhangi bir nedenden yersiz yurtsuz kalan ruhu, tahtadan yapilmis bir heykele yerlestirmek için;
3. Avda sanssizligi gidermek için;
4. Agir hastaliklari iyilestirmek için.
Avda sansin iyi gitmesi için Saman yardimci ruhlari araciligiyla, av
hayvanlarinin “gölge”lerini önceden yakalar, bu sekilde avcinin hayvanlari
yakalamasi ya da öldürmesi kolaylasir. Bunun için yapilan törende Samanin bir
avci gibi hareket ettigi söylenir.
Sibirya’da daha çok hastalik oldugu zaman Samana basvurulur. Anohin’in yazdigina
göre, Altay yöresinde kamlarin iyilestirdigi baslica hastaliklar sitma, çiçek,
frengi ve bir takim ruhsal hastaliklardir. Burada Saman, hastaligi hangi kötü
ruhun (körmöz) dogurdugunu saptayip, onun nasil yatistirilacagini ve
kovulacagini ögrenir. Altay Türklerine göre hastalik, bedenden ayrilan ruhu,
kötü bir körmözün kapmasindan olur. Bunun için kamin görevi, bu ruhu bulup
sahibine geri getirmektir. Hastalik, ayrica bir ya da birkaç kötü ruhun hastanin
bedenine girmesi ile de olabilir. Saman ayin sirasinda büyük bir güç harcayarak
bunlari hastadan uzaklastirmaya çalisir. Bu sirada düsüp bayildigi da olur.
Vitasevskiy ve Serosevskiy’in Yakutlar ile kuzeyde yasayan Dolganlarda bu amaçla
yapilan tören hakkinda verdikleri genis bilgilere göre, bu dikkate deger ayinin
dört asamali oldugu anlasilmaktadir:
1. Ruhlarin çagrilmasi;
2. yardimci ruhlarin gelip hastalik yaratan ruhu uzaklastirmak için gök
ruhlarina nasil kurban sunulacagini bildirmeleri;
3. hastanin ruhunun Samana ya da bir hayvana aktarilmasindan sonra, kurbanlik
hayvanin kesilmesi;
4. ruhun Saman tarafindan göge götürülmesi.
Ohlmarks’a göre, Saman hastaligin nedenini anlamak ve kurbani adamak üzere daha
önce ruhen göge çikar. Bu ayin de dört kisma ayrilir:
1. Saman önce yardimci ruhlarini simgeleyen belirli kuslari, sonra atalarin
ruhlarini ve sonunda kendi benliginin esi olan emegeti çagirir;
2. ruhlar geldikten sonra Saman emegetin korumasina siginir;
3. Saman emeget ve baska yardimci ruhlarin esliginde gök yolculuguna çikar;
4. Saman zor ve yorucu bir yolculuk sonunda, gökte ruhlarin kaldigi kata
ulasarak kurbani adar.
Bu ayin sirasinda, hastayi iyilestirmek için, Samanin neden göge çiktigi iyice
aydinlanmamis görünüyor. Verbitskiy’e bakilirsa Saman, hastanin ruhunu (kut)
aramak için göge çikar. Ama bu açiklama biçiminin doyurucu oldugu söylenemez.
Eger hastaligin nedeni kötü ruh bir ise, onu gökte aramamak gerekir. Çünkü
Samanistlerin inanisina göre, gökte hiçbir kötü ruh barinamaz. Orasi yalniz iyi
ruhlarin yeridir. Bu arada Samanin, hasta için gökten yeni bir ruh getirdigine
dair herhangi bir iz de yoktur. Vasilyev’in, anlasilan halkin açiklamalarina
dayanarak verdigi bilgilere bakilirsa, Saman hastanin hirpalanmis ve yorgun
düsmüs ruhunu temizlemek ve dinlendirmek amaciyla göge götürür.
Altay Türklerinde Kam, yalnizca gögün en büyük ruhu olan Ülgen’e kurban sunmak
için göge çikar. Bu gezi 3 gün sürer. Radloff’a göre, Kamin gök yolculugu için
gereken hazirliklara aksam saatlerinde baslanir. Tören yeri, issiz bir ormanda
kurulan bir çadirdan ibarettir. Kam önce sürüden kurbanlik bir at seçer. Hayvani
kesmeden önce, gögün dokuzuncu katina sikarak kurbani, gökteki en büyük ruhun (Ülgen)
onayina sunar. Kurban begenilirse, hemen o aksam kesilir; ertesi gün ayine devam
edilir. Kam bu kez yardimci ruhlari çagirarak davulun içine topladiktan sonra,
göge gezmeye çikar. Bu yolculuk sirasinda tanik oldugu bir takim garip olaylari,
çadirda bulunanlara anlatir. Gögün dokuzuncu katina ulasinca, kurbanin ruhunu
Ülgen’e sunar. Bu sunus töreninin sonunda Samanin büyük bir cezbeye tutularak
yere yikildigi görülür. Üçüncü gün yine aksam yapilan senlikte içki içilip
eglenilir ve bu arada ruhlara saçi saçilir.
Altaylilara göre, kötü ruhlar yakaladiklari ruhu yeraltina götürdükleri için,
kam ayin sirasinda buraya inmek zorunda kalir. Bu yolculuk sirasinda birçok
zorluk çektikten sonra, sonunda Erlik’in huzuruna çikmayi basarir. Kamin onunla
görüsmesi, ayinin en heyecanli bölümünü olusturur. Bu sirada Kam büyük bir cezbe
içinde kendini kaybeder. Ama yeryüzüne dönerken hastanin ruhunu beraberinde
getirmeyi basarir. Ayinin sonunda Saman, agir agir gözlerini açip orada
bulunanlari selamlar. Seyirciler de bu arada korkulu bir rüyadan uyaniyorlarmis
gibi kendilerine gelip rahat bir nefes alirlar.
Samanlar genellikle yoksul kimselerdir. Yaptiklari agir ise göre, kazançlari
alçakgönüllücedir. Aslinda Samanin amaci zengin olmak degildir. O, ta Samanizmin
ortaya çikisindan beri toplum yasaminda düzenleyici bir rol oynamis, bagli
oldugu oymagin hayrina çalismayi ve herseyden önce en sikintili günlerinde
halkin yardimina kosup onu manen desteklemeyi kendine baslica görev edinmistir.
Verbitskiy[84] Altay Türkleri arasinda tamamiyla ya da kismen Samanliga yakin
isler yapan kisilerden de sözeder: siddetli sinir nöbetleri geçirerek gelecekten
haber veren rinçiler, gaipten haber veren telgoçiler, belirli hayvanlarin kürek
kemigi üzerine ates koyarak, meydana gelen degisikliklere göre yorumlarda
bulunan yarinçiler, dar ve rüzgarli bogazlarda bulunan yada tasi ile havayi
degistiren, yagmur ve rüzgar yaratan yadaçiler gibi....