Türkiye toprakları üzerinde ilk Pontus örgütlenmesi, İnebolu'da, halkın Manastır adını verdiği bir tepede, Rum asıllı ABDli papaz olan Klematios tarafından gerçekleştirilmişti. Pontus Derneği ise, 1904 yılında Merzifon Amerikan Koleji'nde gizli olarak kurulmuş ve onu, 1908'de Samsun'daki Yasal Savunma ve daha sonra Kutsal Anadolu Rum Dernekleri izlemiştir. Böylece Pontus örgütlenmesi genişlemiş ve Batum'dan İnebolu'ya kadar olan bütün Karadeniz Bölgesi'nde bir çok şubeler açılmıştır.
Rum-Pontus Derneği; Birinci Dünya Savaşı ve ardındaki yıllarda Karadeniz Bölgesi'nde bir çok etkinlikte bulunacak ve geniş çapta Türk soykırımına neden olacaktır. Yasal Savunma Derneği, bütün Anadolu'yu içine alan silahlanmış bir örgüt meydana getirmekle görevliydi. Bu derneğin Samsun Metropolithanesi'nde elde edilen tüzüğüne göre: Ünye, Fatsa, Kırşehir, Kavak, İnebolu, Havza, Çarşamba, Bafra, Sinop, Kayseri, Ürgüp ve Tokat'ta şubeleri vardı. Yaşı 20'nin üstünde olan her erkeğe silah dağıtılmıştı. Kutsal Anadolu Rum Derneği, bu derneğe para toplamak, örgüte girmeyen veya yardım etmeyenleri korkutmak ve yurt dışı ile haberleşmede bulunmak amacıyla kurulmuştu. 1908 Devrimi'nin hemen ardından Amasya Metropoliti Germanos tarafından ilk silahlı milis örgütü kurulmuştur. Pontus Derneği 1909 yılında Trabzon Metropoliti aracılığıyla Atina'daki Küçük Asya Derneği'nin yönetimi altına girmiş ve bu dernek, yayınladığı Pontus adlı bir kitapçık ile programını belirlemiştir.
Birinci Dünya Savaşı'na kadar Pontus-Rum Devleti'nin kurulması bir düşünce konumunda iken, savaşın çıkışıyla birlikte uygulamaya başlanmıştır. Daha savaş öncesinde İtilaf Devletleri, Trabzon'da Pontusçuların lideri Metropolid Hrisantos ile anlaşarak, Türkiye'nin içeriden çökertilmesi için anlaşmaya varmışlardı. Bu düşünce ile, Türk orduları cephelerde savaşırken, bir yandan düşmana casusluk yapmışlar, diğer yandan bölge Rumları'na silah dağıtmışlardır. Bunun için de, Kafkasya'daki Rum tüccarlar ve Batum'da oluşturulan bir komite aracılığı ile Trabzon ve Samsun'a gizlice gönderilmiştir.
Savaş sırasında seferberlik emrine uymayan Rumlar, firar ederek Rum Çeteleri'ne katılmışlar ve Türk jandarması ile çatışmalara girmişlerdir. Türk ahaliye karşı çalışan bu çetelerin amaçları:
1) Halkı korkutmak,
2) Nüfusu azaltmak,
3) Köyleri yakıp yıkmak,
4) Hükümeti zayıf düşürmek,
5) Orduyu zayıflatmak,
6) Düşmana destek sağlamak,
7) Bölgede Rum varlığını kanıtlamak,
8) Pontus emellerini gerçekleştirmektir.
Birinci Dünya Savaşı'nın ilk önemli Rum Çetesi Bafra'da ortaya çıkmıştır. Bu Rum çetesinin ilk faaliyeti, Kasnakçı Mermer köyünden iki Türk'ü diri diri yakmak suretiyle olmuştur. Bunun ardından bir Türk köyü olan Çağşur'u yakmışlar ve halkını da çocuk, yaşlı, kadın demeden öldürmüşlerdir. Rum çetelerin yardımıyla Ruslar, 1916'da Trabzon'u ve Doğu Karadeniz'i işgal ettiler. Ruslarla işbirliği yapan Rumlar, Belediye Meclisi'nin tamamen Rumlardan oluşmasını sağladılar. Rus işgali ile çevredeki Türk köylerine Pontusçuların baskını, artarak devam etmiştir.
Pontus faaliyetleri, daha sonra Rusya, Yunanistan, Avrupa ve Amerika'da da hızlanmış ve uluslararası bir boyut kazanmıştır. Örneğin 5 Mayıs 1917'de Tiflis'te "Yunanistan Kafkaslar Kongresi" yapılmıştır. Bir başka konferans, Karadeniz kıyı şehirlerinde yaşayan Rumların temsilcileri ile 1917 Ekim ayı Ortalarında Atina'da yapılmıştır. Bundan amaç, Sovyetleri'nin desteği ile yaratılan olumlu havadan yararlanarak, Karadeniz kıyısında yaşayan bütün Rumları, bağımsız bir devlet altında birleştirmekti. Yine 1917'de Paris'te "Pontus Milli Merkezi" kurulmuş, ayrıca ABD'de aynı amaçla özel bir komite oluşturulmuştur. Eylül 1917 tarihinden itibaren de Paris'te Fransızca olarak "Journal, Des Hellenes" ve "Mediterranee Orientale", Londra'da "Esperia" ve Atina'da yayınlanan çeşitli gazete ve bültenlerle, yoğun bir propaganda başlatılmıştır.
Hatta bu sırada Batum'da, aslen Rum olan Rus subaylarından General Anonya'nın başkanlığında bir Rum tümeni kurulmuştur. Bu tümenin sayısı, 12.000 kişiye yükselmiş ve 50.000'e çıkarılması için hazırlıklar yapılmıştır.
Fakat 1917 Bolşevik Devrimi üzerine bu tümen dağıtılmıştır. Yalnız arta kalanları Türkiye'ye geçerek, yurt içindeki çetelerin kumandasını üstlenmiştir. Batum'daki bu Pontus faaliyetleri daha sonra Pontus Milli Meclisi'nin kurulmasıyla sonuçlanmıştır.
Pont Ökzen ve çevresi halkından oluşup; ABD, İsviçre, İngiltere, Yunanistan, Mısır ve diğer ülkelerdeki temsilcilerin katılmasıyla Marsilya'da bir kongre düzenlendi. Temmuz 1918'de Pontus'un bağımsızlığının ve Birinci Dünya Savaşı'nda Kafkaslara giden Rumların eski vatanlarına dönme arzularının dile getirildiği bir başka Pontus Kongresi de Baku'de toplanmıştır. Sonunda Ekim 1918'de ve Batum'da, Pontus Ulusal Merkezi kurulmuştur. Sonuç olarak Mondros Antlaşması imzalandığı zaman, Türkiye dışındaki Pontus organizasyonu büyük oranda tamamlanmıştır.
Mondros Antlaşması'ndan önce Pontus Sorunu ile ilgili en önemli kongre; 4 şubat 1918'de Konstantin Konstantinides tarafından Marsilya'da yapılmıştır. Konstantinides kongrede yaptığı konuşmada, Pontusçuların özgürlüklerine kavuşmak için çaba harcadığını belirtmiş ve onların faaliyetlerini, propaganda araçlarını, Pontus Devleti'nin sınırlarını, tarihsel geçmişini ve hatta, Pontus Bölgesi'nin Türk ve Hıristiyan halkının nüfusunu da vermiştir.
1918 Kasım'ında Pontus'un ulusal istekleri konusunda büyük devletlere verilen notada, sınırlar böyle belirtiliyordu: "Doğuda Batum, güneyde Ermenistan ve batıda Sinop'un batısına kadar uzanan muhteşem Pontus Eyaleti. Bu eyalet, ulusların kendi geleceklerini belirleme ilkelerine dayanacak, müttefik kuvvetler ve ABD, eski Trabzon İmparatorluğu'nu yeniden kuracak ve özerk bir cumhuriyet konumuna getirilecektir. ,
Rus işgali sona erip, Türk Ordusu'nun Doğu Karadeniz'i geri alması
üzerine Pontusçular, Mondros Antlaşması'na kadar faaliyetlerini
gizlice sürdürmek zorunda kalmışlardır. Amaçlarına ulaşmak için
daha çok kilise, okul, ticarethane ve kulüpleri kullanmışlardır. Birinci Dünya Savaşı sırasında Pontusçuluk, Türklerin Doğu Karadeniz'de yeniden üstünlük kurması ile bir süre yer altına inmiştir.
Fakat en küçük fırsatı bile değerlendiren Yunanistan, içte de Patrikhanenin yardımıyla sık sık bu sorunu gündeme getirecek, bununla da kalınmayarak, büyük devletlerin desteğiyle ödünler koparmaya çalışacaktır.
KURTULUŞ SAVAŞI'NDA PONTUS SORUNU
Kurtuluş Savaşı'nda Doğu Karadeniz Bölgesi'ndeki Rum faaliyetlerinin temelini Pontus Sorunu oluşturmaktaydı. Çünkü Mondros Antlaşması işgalcilere, çıkarlarının tehlikede olduğu her yerde duruma el koyma hakkını veriyordu. Bu karar, Türk ve Hıristiyan nüfusun, birbirine karşıt olarak harekete geçmesine neden olacaktı.
Yine Mondros'un 24. maddesi ile; Pontus ve Ermeni komitelerini harekete geçirip kargaşalıklar çıkartarak Doğu Anadolu'yu işgal ettikten sonra, içte bir Ermenistan, Karadeniz kıyılarynda da bir Pontus Rum Devleti kurulmak isteniyordu.Antlaşmanın Yunanistan'a sağladığı diğer önemli bir üstünlük de, Türk Donanması'nın etkisiz bırakılmasıydı. Bu durumda Yunanistan ve işgal devletleri; Karadeniz kıyılarına serbestçe girebilecek ve bölge Rumlarını kışkırttıkları gibi, onlara her türlü yardımı yapabilecekti. Böylece, bölgede başlatılan bir Rum Ayaklanması ile Türk Ordusu iki yandan kuşatılarak yok edilebilirdi.
Ateşkesten sonra Pontuslu Rumlar, bir yandan diplomatik çalışmalarını yoğunlaştırmışlar ve öte yandan bölgede nüfus üstünlüğünü sağlamak amacıyla dışarıdan göçmen getirmişlerdir. Yurt dışındaki şubeler aracılığıyla dünya kamuoyunu yanıltmak ve Rum Çetelerin gerçek yüzünü gizlemek için, her türlü aracı kullanmışlardır. Ayrıca içeride de yoğun bir çetecilik faaliyetlerine yönelmişlerdir.
Diğer yandan Yunan Başbakanı Venizelos, Ege Denizi'nin tam ortasında olan Skiros adasını "gençliğimden beri Helenizm'in coğrafi merkezi saymışımdır" demektedir. Avrupa'da da; Türkler aleyhine geniş bir propaganda başlatılmış ve Hıristiyanların öldürüldüğü, onlara işkence yapıldığı, işgalci devletlerin askeri kontrolünde olmayan Karadeniz kıyılarında Rumların soykırıma uğradığı, abartılı istatistiklerle verilmiştir.
Bütün bu propagandanın amacı, Yunanistan'ın etki alanını genişletmek ve büyük bir Yunanistan'ın "Güney Avrupa'nın ileri hatlarında Batı Uygarlığı'nın güçlü bir bekçisi ve Avrupa barışının bir güvencesi" olacağı inancını yaygınlaştırmaktı. Pontus Sorunu, Paris Barış Konferansı'nın gündemine geldiğinde, bu sorun ile ilgili siyasi faaliyetlerin ağırlık merkezi Avrupa'ya kaymıştı. Yunan basını sadece İzmir için değil, İstanbul hatta Karadeniz Bölgesi için de propaganda yapmaktaydı.
Konstantinidis, Rum nüfusunu da yaklaşık 2 milyon olarak vermektedir. İngiliz Dışişleri Bakanlığı'na göre, yapılan istatistikler ve çizilen sınırlar gerçek dışıdır. Pontus Rumlarının çoğunluğu; halkı karışık olan, barışı korumak için mandater bir devletin idaresinde bulunacak olan yeni Ermeni Devleti'nin önerilen sınırları içine kalacaktır. Bu da Pontus Rumlarına, istedikleri bir "Ulusal Yurt" vermiş olacaktır.
Şubat 1919'da Patrikhane tarafından İstanbul'da düzenlenen Pontus Kongresi'nde, kendi geleceğini belirlemek, bağımsızlık ve daha sonra Pontus'un Yunanistan ile birleştirmek, kararlaştırılmıştır.
4 Mart 1919'da İstanbul'da yayınlanmaya başlayan "Pontus" adlı Rumca gazete, ilk sayısında Trabzon ilinde bir Rum Cumhuriyeti'nin kurulması amacıyla çıktığını ilan ediyordu. Trabzon Metropoliti'ne göre Pontus Bölgesi, Trabzon, Karahisar ve Amasya sancaklarının tamamı ile Sivas ve Kastamonu vilayetlerinin bir kısmını içine almaktadır.
Paris Barış Konferansı'na Doğu Karadeniz bölgesi için verilen nüfus istatistiklerinin farklı ve abartılarak verildiği dikkati çekmektedir. Bunun en önemli nedeni, bölgede Rumların hiçbir yerde çoğunluğu teşkil edememeleridir. Bölgenin nüfus yapısı ile ilgili ileri sürülen rakamlar, birbirinden oldukça farklıdır. Örneğin Venizelos'un nüfus kaynağı 1912'de Fener Patrikhanesi tarafından yapılan istatistik bilgilerinden oluşmaktadır. Özellikle politik amaçlar taşıyan bu türlü rakamlar, gerçeği yansıtmaktan uzaktır. Hal böyle olunca, yine en çok güvenilir olan ve doğruyu yansıtan, Osmanlı Devleti'nin resmi istatistikleri olmaktadır.
Bu konuda bir orantı vermek gerekirse, Türk nüfusu, Rum nüfusunun 10 katıdır. Buna karşın, Türkiye'den bağımsız bir Pontus Devleti için, olabildiğince büyük toprak koparmak ve Yunanistan'daki gönüllüleri buraya taşımak amaçlanıyordu. Bu konuda bir Pontus Ordusu kurulması ve bu ordunun, İngiliz makamlarının kontrolünde olması düşünülüyordu.
PONTUSÇULUĞUN SONU
1920 sonlarına doğru Karadeniz kıyılarında, Samsun, Çarşamba, Bafra, Erbaa, Zile'deki Rum köylerinde, Rumlar geniş çete faaliyetlerine giriştiler. Başlangıçta 6-7 bin silahlı kadar tahmin edilen Pontusçular, daha sonra 25 bin kadar silahlı kuvvete ulaştılar.
Bu durumda Kurtuluş Savaşı'nın en çetin günlerinde Ankara Hükümeti, askeri önlemler almak zorunda kaldı. 1920 sonu ve 1921 başlarında III. ve XV. Kolordular, bu bölgelere önemli askerî birlikler gönderdiler. Daha sonra III. Kolordu, Birinci Merkez Ordusu şekline konuldu ve Pontus sorunu, bu orduya bırakıldı. 1921 yılı boyunca, yoğun bir faaliyet yaşandı.
Bu hareketlerde Pontusçulara ait 117 büyük sığınak tahrip edildi. Resmî makamlara göre 3.877 Pontusçu öldürüldü. Bu arada Pontusçular da, 439 Türk köyünü yaktılar, asker ve halktan önemli kayıplara neden oldular. Pontusçulara karşı hareketlerde bir ara ve özellikle 1921 sonunda 20.000 kişilik bir askerî kuvvetin bu bölgede kullanılmasını gerekti. Cephelerde düşmanla savaşılan günkü koşullar içinde böyle bir kuvveti bu bölgede alıkoymak, Türk Genelkurmayı için gerçekten büyük bir külfetti. Fakat 1921 sonunda ve 1922 başlarında Karadeniz Bölgesi'ndeki Rum nüfusunun Yunanistan'a taşınmasına başlandı. Bu durum, Karadeniz Bölgesi'ndeki Rum nüfusun ortadan kalkmasına ve Türkiye'de ulusal birliğin sağlanması yönünde önemli bir etken oldu.
Anadolu'nun bir Türk Yurdu olduğunu bütün dünyaya kanıtlayan ve dışarıdan planlanan senaryoların kabul edilmeyeceğini kanıtlayan Lozan Antlaşması, tüm sorunların çözüm belgesi oldu. İlginç ve önemlidir ki, Yunanistan'ın yıllardır dünya gündemine taşıdığı Pontus Sorunu ile ilgili olarak, Lozan Antlaşması'nda tek bir madde yer almadı.Sonuç olarak, konu ile ilgili saptamalarda bulunmak gerekirse:
1) İ.Ö. 301-63 yılları arasında yaşayan Pontus Devleti'nin, Grekçe kullanmak dışında, Yunanistan ile bir ilgisi yoktur.
2) Yunanlılar, Karadeniz de dahil olmak üzere, kurduklary koloni şehirlerine "vatan" gözüyle değil, "sömürge" olarak bakmışlardır.
3) İ.S. 1207-1461 yılları arasında yaşayan Trabzon Rum Devleti'nin de, Yunanistan ile bir ilgisi yoktur. "Rum" tanımlaması, "Roma/Doğu Roma/Bizans"tan gelmektedir. Doğudan yaklaşan Türkler, Anadolu toprakları için, genel bir adlandırma olarak Rum kelimesini kullanmışlardır. Eğer böyle olmasaydı, Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin de Yunanlı oldu?unu söylemek gerekecekti.
4) Karadeniz Bölgesi; hem Pontus Krallığı ve hem de Trabzon Rum İmparatorluğu'ndan daha uzun bir süredir, Türk egemenliğindedir ve onun da ötesinde "Türk Yurdu"dur. Bu durum, 540 yıl gibi uzun bir dönemde, Karadeniz Bölgesi'ne damgasını vuran tarihi eserlere bakılırsa, daha iyi anlaşılacaktır.
5) Bu bölge; Kurtuluş Savaşı ile birlikte ülke bütünlüğünü sağlayan ve bunu, tüm dünyaya kanıtlayan Türkiye Cumhuriyeti'nin ayrılmaz bir parçasıdır. Bu durum, Karadeniz Bölgesi'nde yer alan şehirlerimizin sosyal, kültürel ve
nüfus bakımından anlaşılmaktadır.
6) 11 Eylül 2001 tarihinden sonra, dünyamızın her zamankinden daha çok barış ortamına ihtiyaç duyduğu açıkça görülmüştür. Yunanistan'ın, "Pontus" gibi, olmayacak hayallerin peşinden koşması, "dünya barışı" için son derece tehlikelidir.
7) Eğer bu türlü politikaların peşinden koşulacaksa, Yunanistan'ın, tarihsel Makedonya'nın sınırları içerisinde bulunan Selanik şehrini, öncelikle Makedonya'ya vermesi gerekir..
8) Türkiye Cumhuriyeti, kurulduğu günden beri "yurtta barış, dünyada barış" ilkesini benimsemiştir. Gün geçtikçe tüm dünya tarafından daha çok benimsenen bu ilke, Mustafa Kemal ATATÜRK'ün ne denli ileri görüşlü bir lider olduğunu ortaya koymaktadır.
9) Son olarak Yunanistan, bu yayılmacı tutumundan vazgeçmediği sürece, yanlış ve tehlikeli bir politikanın tüm sorumluluğunu, tüm dünyaya karşı açıklamak ve olası sonuçlarını kabullenmek zorundadır.
10) Türkiye Cumhuriyeti, komşularıyla ve tüm dünya ülkeleriyle, barış ve kardeşlik içerisinde uygarlık ve esenlik dolu ilişkiler kurma çabasındadır. Bu düşünce ile de, hiçbir ülkenin toprağında gözü yoktur. Başka ülkelere de, verecek bir karış toprağı bulunmamaktadır.a